ज्योतिर्लिंग - प्रस्तावना

ज्योतिर्लिंग म्हणजेच लिंगस्वरूपी भगवान शंकर! ज्योतिर्लिंग म्हणजेच शंकराचे चैतन्यस्वरूप महाशक्तिमय रूप! शिवपुराणात उल्लेखलेल्या प्रमाणे आर्द्रा नक्षत्राच्या रात्री भगवान शंकर ज्योतिर्लिंगाच्या रूपात प्रकट झाले. असे म्हणतात की जेव्हा एखादा मनुष्य अध्यात्माची सर्वोच्च पातळी गाठतो तेव्हा तो लिंगासारखा म्हणजे एका पृथ्वीला भेदून जाणाऱ्या व उत्तुंग उंची गाठणाऱ्या अग्निस्तंभासारखा भासतो. ज्योतिर्लिंगाविषयी संपूर्ण माहिती शिवपुराणात सापडते. 

पुराणांमध्ये असे म्हटले आहे की एकदा ब्रह्मदेव आणि विष्णू यांच्यामध्ये सर्वश्रेष्ठ निर्मिती कोणी केली आहे याबद्दल प्रचंड वाद चाललेला होता. निर्णयासाठी ते शंकराकडे गेले. त्यावेळी शंकर अंत नसलेल्या अतिप्रचंड तिन्ही लोकांना भेदून जाणाऱ्या अग्नि स्तंभाच्या स्वरूपात होते. ब्रह्मा आणि विष्णू अग्नी स्तंभाचे टोक शोधण्यास विरुद्ध दिशेला गेले. ब्रह्मदेवाने त्याला ज्योतीचे वरचे टोक सापडले असे सांगितले. ते खोटेच होते. विष्णूने मात्र मान्य केले की त्याला अग्निस्तंभाचे दुसरे टोक सापडले नाही. त्याच क्षणी शंकर ज्योतिर्लिंगाच्या रूपात प्रकट झाले व ब्रह्मदेवाला शाप दिला की त्याला कोणत्याही समारंभात कोणत्याही प्रकारचे स्थान नसेल तर विष्णूला मात्र आशिर्वाद दिला की त्याचे पूजन जगाच्या अंतापर्यंत अखंड केले जाईल. 

ज्योतिर्लिंगाची सर्व स्थाने म्हणजे शंकर ज्योतिस्वरूपात जिथे प्रगट झाले त्या जागा. एकूण चौसष्ठ ज्योतिर्लिंग आहेत असा समज आहे. पण त्यातील बारा ज्योतिर्लिंगे ही अतिपवित्र, शुभ व मंगलदायक आहेत. द्वादश ज्योतिर्लिंग स्तोत्रांमधे खालील बारा ज्योतिर्लिंगांचा उल्लेख आहे. 

१. सोमनाथ, सौराष्ट्र, गुजरात
२. मल्लिकार्जुन, श्री शैलम्, आंध्र प्रदेश
३. महाकालेश्वर, उज्जैन, मध्य प्रदेश
४. ओंकारेश्वर, मध्य प्रदेश
५. केदारनाथ, हिमालय
६. भीमाशंकर, महाराष्ट्र
७. काशी विश्वनाथ, वाराणसी, उत्तर प्रदेश
८. त्र्यंबकेश्वर, नाशिक, महाराष्ट्र
९. वैजनाथ (वैद्यनाथ), परळी, महाराष्ट्र 
१०. नागेश्वर, द्वारका, गुजरात
११. रामेश्वर, तामिळनाडू
१२. घृष्णेश्वर, औरंगाबाद, महाराष्ट्र 

बारा ज्योतिर्लिंगाविषयी थोडक्यात माहिती देण्याचा प्रयत्न आम्ही येणाऱ्या सप्तांहांमध्ये करणार आहोत. ज्योतिर्लिंगाच्या दर्शनाला जाणाऱ्यांना दिलेली माहिती उपयुक्त ठरावी ही अपेक्षा. 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.