श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या - भाग ९

मागच्या अंकात आपण श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या ह्या सदरातील भाग ८ वाचला. त्यामध्ये आपण भगवान शिवांच्या श्री नंदिकेश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती वाचली. आता ह्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री भिक्षाटनर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

पुराणांनुसार एकदा श्री पार्वती देवींनी श्री ब्रम्हांना भगवान शिव समजून त्यांची पाद्यपूजा केली. भगवान शिवांना हे श्री ब्रम्हांचं वर्तन आवडलं नाही. त्यांच्या मते श्री ब्रम्हांनी श्री पार्वती देवींना फसवलं आणि म्हणून क्रोधामध्ये त्यांनी श्री ब्रम्हांचं एक शिर छेदलं. पण ह्यामुळे भगवान शिवांना ब्रह्महत्येचा दोष प्राप्त झाला. ह्या दोषांचं निवारण करण्यासाठी भगवान शिवांनी एका भिक्षाटनर (भिक्षा मागणारा तपस्वी) रूपात  थिरुकरम्बूर येथे श्री विष्णूंची आराधना केली. ह्या आराधनेमुळे त्यांना ह्या शापापासून थोड्या प्रमाणामध्ये मुक्ती मिळाली. पुढे त्यांनी जेव्हां कमलपुष्करिणी ह्या तीर्थात स्नान करून परत श्री विष्णूंची आराधना केली तेव्हा त्यांना ह्या शापापासून पूर्ण मुक्ती मिळाली. म्हणून येथे भगवान शिवांनी श्री विष्णूंचं मंदिर बांधलं. इथे श्री विष्णूंचं श्री हर-शाप-विमोचन असा नाव आहे. 

अशी पण आख्यायिका आहे कि भगवान शिवांनी ब्रह्महत्या दोषाचं निवारण करण्यासाठी भिक्षा मागणाऱ्या तपस्वीचं रूप धारण केलं. आणि त्यांनी जेव्हा वाराणसी मधे श्री अन्नपूर्णी (श्री पार्वती देवींचं एक रूप) कडे भिक्षा मागितली तेव्हा त्यांच्या ब्रह्महत्या दोषाचं निवारण झालं.

अजून एक आख्यायिका आहे कि त्यानंतर भिक्षाटनर रूपात त्यांनी दारुकवनात जाऊन तेथील ऋषींच्या गर्वाचा नाश केला.

पुढच्या अंकात आपण सनातन कुरवर (गुरुवर) ह्यांच्या बद्दल माहिती करून घेऊ या. 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Vedapureeshwarar Temple at Thiruvedikudi

This Shiva temple is located at Thiruvedikudi near Thiruvaiyaru. This is one of the 276 Shiva temples revered by Naayanmars. This temple was revered by Shri Appar and Shri Sambandhar. This is the fourth of Sapta Sthanams. 

Mulavar: Shri Vedapurishwarar, Shri Vazhai-madu-nadar, in Tamil - vazhai means banana plant. Madu is tank
Devi: Shri Mangaiyar-arasi
Kshetra Vruksha: Bilva
Sacred teertha: Ved teertha
Present and Puranik name: Thiruvedikudi
District: Tanjavur, Tamilnadu

The shiva linga in this temple is a swayambhu linga. Shri Shiva manifested from the roots of a banana tank (madu) and hence he is known as Shri Vazhai-madu-nadar. This temple was built by Chola kings about 1500 years ago. The temple is east facing and rajagopuram is 3 tier. There are 2 parikramas. The sanctum sanctorum is in the form of semi-circular tank (agazhi in Tamil). The sanctum sanctorum gopuram is completely made of granite stone and the lord is seated below it. On the four sides of the vimanam, we have four Nandis representing the four vedas. There is an idol of Shri Manonmani Ambika whose idol is found with Shri Shiva on the northern side. The idol of Shri Ardhanarishwarar is on the wall behind sanctum sanctorum and has a special feature. 

The unique feature of the temple is that there are 276 shiva linga representing 276 padal pethra sthalam. By visiting this place one gets the benefit of visiting all 276 shiva temples.

The unique feature of Shri Ardhanarishwarar is that Shri Shiva generally has Shri Parvati Devi on the left. But in this place she is on the right of Shri Shiva. This is to indicate the greatness of women, in particular Shri Parvati Devi. That is why she is known as Shri Mangaiyar-arasi (queen of women). As Shri Brahma and four vedas worshiped Shri Shiva at this place, this place is known as Thiruvedikudi and Lord is known as Shri Vedapureeshwarar. Shri Brahma worshiped Shri Dakshinamurti at this place.

Idols and shrines:

In the prakaram, we have the idols of Shevi (ear) Saytha (bent) Vinayaka (ShreviSaythaVinayak). Shri Vinayaka’s head is lightly bent as if he is hearing the four vedas. So, he is known as Shri Vedavinayaka. And he is in a separate shrine. In the corridor, we have 108 Shiva Lingas, Shri Subramanya, Shri Dakshinamurti, Shri Ardhanarishwarar, Shri Durga Devi, Shri Mahalakshmi Devi, Shri Nataraja and Sapta Sthana Lingams. In a stone inscription Shri Shiva is addressed as Shri Thiruvedikudimahadevar and Shri Parakeshari-chaturved-mangalam-mahadevar. The renovation work of this temple was done by the Pallava kings. As there were a lot of number of brahmins who had learnt all four vedas, the place was also known as chaturved-mangalam. The shiva linga was on the bank of a tank containing a special kind of fish known as Vazhai. Hence lord was also called Shri Vazhai-madu-nadar. As devi is depicted as the queen of all women (mangala ambika) and as she bestows boons and suhasini status to those who worship her, she is addressed as Mangalambika. There is an idol of Shri Lakshmi Narayana; the idol of Shri Anjaneya is found worshiping him and he has a crown.

Kshetra Puran:

The pranav mantra Om is considered as the peak of all vedas. Hence it is believed that vedas follow pranav mantra everywhere. As the pranav mantra worshiped Shri Shiva at this place, the vedas also followed him. It is believed that Shri Shiva gathered (collected) the priests (vedhiyars) for Nandi’s marriage from this place. The Sun’s rays fall on the Shiva Linga on the 13th, 14th and 15th day of Tamil month Panguni (March-April). Hence it is believed that Sun worships Shri Shiva on these days.  

A demon had stolen vedas from Shri Brahma and hid them in the deep sea. Shri Vishnu recovered the vedas by killing the asura. As the vedas were handled by the asuras, they became tainted (they acquired dosha). In order to make them purify, the vedas worshiped Shri Shiva at this place. So Shri Shiva is known as Shri Vedapurishwarar. 

A Chola king who was worried by the delay in the marriage of his daughter came to this place and worshiped Shri Mangaiyar-arasi seeking a boon for his daughter’s wedding. As his boon got fulfilled in a very short time, as a token of gratitude to the devi, he changed the name of his daughter to Mangaiyar-arasi. 

Those who worshiped here: Shri Surya, Shri Indra, Shri Brahma, four vedas, Sage Vyasa and shaiva saints Shri Appar and Shri Sundarar.

Festivals: 

Chitrai (April-May), Sapta Sthanams festival and Brahmotsav

Avani (August-Sept) Ganesh chaturthi 

Purattasi (sept-oct) navaratri 

Aippasi (Oct-Nov), Annabhishek and Skanda shashthi festival 

Karthigai (Nov-Dec), Festival of light known as Karthikeya Deepam 

Thai (Jan-Feb) Makar Sankranti 

Masi (Feb-Mar) Shivaratri. Besides this, the daily rituals, weekly pujas and fortnightly pradosha pujas are conducted. Arudra darshan is celebrated

Courtesy: Various websites and blogs

श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या - भाग ८

मागच्या अंकात आपण श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या ह्या सदरातील भाग ७ वाचला. त्यामध्ये आपण भगवान शिवांच्या श्री अर्धनारीश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती वाचली. आता ह्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री नंदिकेश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

श्री नंदी हे खूप महत्वाचं दैवत आहे. किंबहुना असा समज आहे शिव आणि शक्ती मधून जेव्हां विश्व निर्माण होतं त्या घटनेचे श्री नंदी हे एकमेव साक्षी आहेत. आणि म्हणूनच श्री नंदींची आराधना केल्यामुळे आपल्याला सर्व आध्यात्मिक लाभ होतात आणि आपली ईश्वरकृपेची ग्रहणक्षमता वाढते. दक्षिण भारतातल्या शिव मंदिरांमध्ये अशी प्रथा आहे की पुढे दिलेला श्री नंदीश्वरांचा श्लोक म्हणून त्यांची अनुज्ञा घेऊन मगच श्री शिव आणि श्री पार्वती देवींची आराधना करता येते. तो श्लोक असा आहे. 

नंदीकेश महाभाग शिवध्यान परायण ।
गौरीशंकर सेवार्थम् अनुज्ञानम् दातुमर्हसि ||

श्री नंदी हे अंतर्ज्ञान आणि अंतःप्रेरणा ह्यांचे मूर्त स्वरूप आहेत. आणि म्हणूनच भगवान शिवाच्या लिंगाचं दर्शन हे श्री नंदींच्या दोन शिंगांच्या मधून घेण्याची प्रथा आहे. त्याचा अर्थ असा आहे कि श्री नंदींचं ध्यान करून आपली अंतर्ज्ञान आणि अंतःप्रेरणा ह्यांची क्षमता वाढली की आपोआपच आपली भगवान शिवांची कृपा प्राप्त करण्याची तसंच ती जाणण्याची क्षमता पण वाढते. काही ठिकाणी अशी पण प्रथा आहे की भक्त हे आपल्या इच्छा श्री नंदीच्या कानात सांगतात ह्या विश्वासाने कि श्री नंदी आपल्या प्रामाणिक आणि न्याय्य प्रार्थना भगवान शिवांपर्यंत पोचवतील.

सर्व शिव मंदिरांमध्ये श्री नंदींची मूर्ती ही साधारणतः शिव लिंगाच्या समोर आढळते. हि रचना हे दर्शवते कि जिव म्हणजेच नंदी आणि जिवाने सतत एकांतामध्ये शिवाच्या ध्यानात असावं. श्री नंदी हे भगवान शिवाचे वाहन आहेत, सर्व शिव गणांमध्ये प्रथम आहेत आणि भगवान शिवांच्या देवालयाचे ते द्वारपाल पण आहेत. नंदी ह्या संस्कृत शब्दाचा अर्थ आनंदी व्यक्ती असा आहे. सहसा श्री नंदींचं रूप हे वृषभ रूपच असतं पण कधी कधी मानवी शरीर आणि वृषभाचे शिर असं पण रूप असतं. भारतामध्ये श्री नंदीदेवांची स्वतंत्र मंदिरे आहेत.

शैव पंथातल्या समजुतीनुसार श्री नंदी १८ सिद्ध मुनींपैकी मुख्य गुरु मानले जातात.

पुढच्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री नंदिकेश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Odhanavaneshwarar Temple at Thiruchotruthurai

This is the third shiva temple of the sapta sthanam. It is situated on the southern bank of river kaveri. This is one of the 276 padal pethtra sthalams revered by three Shaiva saints Shri Appar, Shri Sundarar and Shri Sambandhar. The temple is situated at Thiruchotruthurai in Thiruvaiyyaru taluka of Tanjavur district.

Mulavar: Shri Odhanavaneshwarar, Shri Chotruthurai-nadar, Shri Tholayachelvandar, Sri Oppilllachelvar
Devi: Shri Annapurni, Shri Tholayalachelvi, Shri Oppilaambika
Kshetra Vruksha: Bilva, Rishyagandha (Paneer flower tree in Tamil)
Sacred Teertha: Kaveri, Kudamurutti, Surya Teertha,
Puranik Name: Thiruchotruthurai, Gautamashram

The shiva linga is a swayambhu linga. The temple is facing the east. There is no rajagopuram. In it's place there is a sculpture of Shri Parvati Devi and Shri Shiva seated on Rishabh (nandi). There are two prakarams or parikramas. At the second entrance there is a three tiered gopuram. The temple is about 2000 years old built by chola kings. 

Shrines and Idols:

In the main hall (artha mandap) we have Shri Muruga’s shrine. The idol is very huge with six heads and twelve hands known as Shri Shanmukha. The shrine of Shri Parvati Devi and Shri Shiva face east. Shri Parvati Devi's shrine is on the right side of Shri Shiva and she is in a wedding posture. There is a stone sculpture of sage worshiping Shri Shiva. Another stone sculpture depicts war between two groups. There is an idol of Kaal samhar murti. In the mahamandap, Shri Nandi faces the sanctum sanctorum. There is an idol of Shri Ganesha and Kashi Shiva Linga. There is an idol of a devotee couple who got a akshaya paatra from Shri Shiva. In the inner corridor, we have shrine of Shri Mahaganapati, Shri AdhikarNandi, Shri Lingodbhavar, Shri Navagraha, Shri Surya, Shri Bhairav, Shri Sapta Matrikas, Shri Pancha Bhuta Linga and Shri Sapta Sthana Linga and Shri AyyarAppar. 

The koshtha murtis are - Shri Ganesha, Shri Dakshinamurti, Shri Vishnu, Shri Brahma, Shri Durga Devi, and Shri Chandikeshwar exist in their respective places. To the right side of sanctum, we have the shrine of Shri Subramanya facing the east, Shri Mahasiddha, idol of a shiva-gana worshiping Shri Shiva, Balipeetha, Shri Nandi and Dhwajasthambha. Devi Annapurni in her wedding attire is in a separate shrine. There is also Shri Nandi facing her shrine at the entrance. We have Shri Subramanya, Shri Ganesha and Shri Mahalakshmi idols also. 

Those who worshiped here:

Shri Ramlinga Vallarar, Shri Ganesha, Shri Surya, Shri Indra. Sage Gautam obtained salvation at this place. Hence the place is known as Gautamashram. 

Kshetra Purana:

Shri Indra got rid of his curse which he had incurred due to Sage Gautama. 

After Shri Shriram went to forest, King Dasharatha came to worship Shri Shiva at this place. 

It is believed that once upon a time rice instead of unhusked rice was grown at this place due to the grace of the Shri Shiva and Shri Annapurni Devi. 

It is believed that once upon a time the lake nearby was filled with rice instead of water due to the grace of Shri Shiva, so that no one in the region died of starvation without food. So Shri Shiva is known as Shri Chotruthurai-nadar (who gave not only food but also salvation to the souls).

Once there was a very severe famine. All men, women and children were starving. The priest of the temple too had stopped coming to the temple. The staunch devotee of Shri Shiva, Arulalan who was sitting in the dark corner of the temple, cried to Shri Shiva and dashed his head against the steps of the entrance to the temple requesting the Shri Shiva to save them. Suddenly there was a rain and the whole area was flooded. A bowl (patra) came floating in the flood water. At that time Arulalan heard a celestial voice stating that patra was a akshaypatra which will help him to feed the people. He did as per the command of the celestial voice and got rid of the starvation and the famine in the region. Hence Shri Shiva is known as Shri Chotruthurai-nadar and Devi as Shri Annapurni.

As Shri Parvati Devi provided abundant food (rice) she is known as Shri Annapurni. This is one of the seven places where Shri Shiva fed his devotees.  

Festivals: 

Chitrai (April-May), Sapta Sthanams festival and Brahmotsav

Avani (August-Sept) Ganesh chaturthi

Purattasi (Sept-Oct) Navaratri

Aippasi (Oct-Nov) Annabhishek and Skanda shashthi festival

Karthigai (Nov-Dec) Festival of light known as Karthikeya Deepam

Thai (Jan-Feb) Makar Sankranti

Masi (Feb-Mar) Shivaratri. 

Besides this the daily rituals, weekly pujas and fortnightly pradosha pujas are conducted. Arudra darshan is also celebrated.

Courtesy: Various websites and blogs

श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या - भाग ७

मागच्या अंकात आपण श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या ह्या सदरातील भाग ६ वाचला. त्यामध्ये आपण भगवान शिवांच्या श्री लिंगोद्भवर ह्या रूपाबद्दल माहिती वाचली. आता ह्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री अर्धनारीश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

शिव आणि शक्ती म्हणजेच भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी हे वेगळे नाहीत, एकच आहेत हे दर्शविण्यासाठी म्हणून भगवान शिवांनी आपल्या शरीराचा अर्धा भाग श्री पार्वतीदेवींना दिला. ह्या रुपाला श्री अर्धनारीश्वरर असं म्हणतात.

पुराणांनुसार एकदा सर्व ऋषीमुनी भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांना नमस्कार करण्यासाठी  कैलास पर्वतावर आले. फक्त भगवान शिवांचीच उपासना करण्याचा निश्चय केलेल्या भृंगी ऋषींनी श्री पार्वती देवींकडे दुर्लक्ष केलं. ह्यावर श्री पार्वती देवींना खूप राग आला आणि त्यांनी भृंगी ऋषींना शाप दिला कि त्यांच्या शरीरातले सर्व मांस आणि रक्त निघून जाऊन फक्त सापळा शिल्लक राहील. भृंगी ऋषींची ही दयनीय परिस्थीती  पाहून भगवान शिवांना त्यांची दया आली आणि त्यांनी भृंगी ऋषींना अजून एक पाय प्रदान केला ज्यामुळे ते व्यवस्थित उभे राहू शकतील. ह्या घटनेमुळे श्री पार्वती देवींना आपला पराभव झाला असे वाटले आणि म्हणून त्यांनी तीव्र तपश्चर्या केली. भगवान शिवांनी त्या तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन श्री पार्वती देवींना त्यांच्या मध्ये विलीन होण्याचं वरदान दिलं ज्यामुळे भृंगी ऋषींना अर्धनारीश्वरर रूपाची म्हणजेच भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांची एकत्र उपासना करण्याशिवाय पर्याय उरणार नाही. पण भृंगी ऋषींनी एका भ्रमराचं रूप घेऊन अर्धनारीश्वर रूपाच्या मूर्तीला मधून छिद्र पडून फक्त भगवान शिवांनाच प्रदक्षिणा  घातली. भृंगी ऋषींची हि भगवान शिवांबद्दलची विलक्षण भक्ती पाहून श्री पार्वती देवी अचंबित झाल्या आणि प्रसन्न पण झाल्या आणि त्यांनी भृंगी ऋषींवर कृपा केली. 

कालिका पुराणानुसार एकदा श्री गौरी देवी म्हणजेच पार्वती देवींनी भगवान शिवांच्या हृदयामध्ये आपल्या सारख्याच स्त्रीचं प्रतिबिंब पाहून भगवान शिवांवर व्यभिचाराचा आरोप केला. दोघांमध्ये वाद निर्माण झाला. पण तो लगेच मिटला. श्री गौरी देवींना इच्छा झाली कि आपण भगवान शिवांमध्ये विलीन व्हावं आणि भगवान शिवांनी ती मान्य केली आणि त्यातूनच अर्धनारीश्वरर हे त्यांचं रूप निर्माण झालं. शिव पुराणानुसार ब्रह्मदेवांनी सृष्टी निर्माण करण्यासाठी प्रजापती उत्पन्न केले पण ते सर्व स्त्रीरहित पुरुष असल्यामुळे ते सृष्टी निर्माण करण्यास असमर्थ होते. ब्रह्मदेवांनी भगवान शिवांकडे प्रार्थना केली. त्यावेळी भगवान शिव अर्धनारीश्वर (अर्ध स्त्री आणि अर्ध पुरुष) रूपात प्रगट झाले आणि त्या रूपातून बऱ्याच स्त्रिया निर्माण होऊन सृष्टीनिर्माण कार्यात मदत झाली.

दक्षिण भारतातील आणि आशिया खंडाच्या आग्नेय भागातील सर्व शिव मंदिरांमध्ये आपल्याला श्री अर्धनारीश्वर ह्यांची मूर्ती दिसते. तामिळनाडूमधल्या नमक्कल जिल्ह्यातील थिरुचेंगोड मध्ये आणि कल्लकुरीची या गावाच्या जवळ असलेल्या ऋषीवंदिअम ह्या स्थानी श्री अर्धनारीश्वर ह्यांची स्वतंत्र मंदिरे पाहायला मिळतात.  

पुढच्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री नंदिकेश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या - भाग ६

मागच्या अंकात आपण श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या ह्या सदरातील भाग ५ वाचला. त्यामध्ये आपण भगवान शिवांच्या श्री दक्षिणामूर्ती ह्या रूपाबद्दल माहिती वाचली. आता ह्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री लिंगोद्भवर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

पुराणांनुसार एकदा श्री विष्णू आणि श्री ब्रह्मा ह्यामध्ये कोण श्रेष्ठ आहे ह्याबद्दल वाद निर्माण झाला. हा वाद मिटविण्यासाठी भगवान शिव एका ज्योतीच्या स्तंभात प्रकट झाले. आणि त्यांनी श्री विष्णू आणि श्री ब्रम्हांना ह्या स्तंभाचा उगम शोधायला सांगितलं. श्री विष्णू आणि श्री ब्रम्हा स्तंभाचा उगम शोधण्यासाठी दोन विरुद्ध दिशांना गेले. दोघांनाही शोध लागला नाही पण श्री ब्रम्हांनी खोटच कबुल केलं कि त्यांना शोध लागला पण श्री विष्णूंनी मात्र कबुल केलं कि त्यांना उगम मिळाला नाही. भगवान शिवांनी श्री ब्रम्हांना शाप दिला कि त्यांची कुठेही पूजा होणार नाही आणि श्री विष्णूंना वरदान दिलं कि त्यांची सर्व ठिकाणी पूजा होईल. भगवान शिवांच्या ह्या ज्योतिरूपाला ज्योतिर्लिंग म्हणतात आणि तेच त्यांचं लिंगोद्भवर रूप.

पुढच्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री अर्धनारीश्वरर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Apathsahayar temple at Thirupazhanam

This is a Shiva temple located at Thirupazhanam on Thiruvaiyaru – Kumbhakonam route. This is the second sapta sthana temple in Sapta-sthana temples around Thiruvaiyaru and is also one of the 276 padalpetra sthalam revered by Nayanmars. This temple is very close to Thingalur Navagraha (Chandra temple). The temple is about 1500 years old. This is the place where Lord Shiva collected fruits for the marriage of Shri Nandi deva. Hence this place got the name Thirupazhanam (Pazham in Tamil means fruit).

Mulavar: Shri Apathsahayar, Shri Amrutalingeshwarar, Shri Pazhanapiran, Shri Pirayana-pureeshwarar, Shri Parmeshwarar
Devi: Shri Periya-nayaki, Shri Shiva-sundari, Sundar-nayaki, Kalyani, Bogashakti-amman (ambaal/Ambika)
Sacred Teertha: Kaveri river, Devi Kupam, Amrut teertha, Kuber teertha, Muni kupam, Mangal teertha (now it is destroyed), Panchakshar teertha
Khetra vruksha: Bilva, Kadali (Banana), Punnaga
Pouranik Names: Kadali vanam, Kaushika aashram, Pirayanapuri, Palani pathi

The mulavar (Shiva linga) is swayambhoo. The temple is facing east and has 2 corridors (prakarams). The raja-gopuram is 5 tiered. There is no flagstaff in this temple. We find Nandi and Bali peetha in front of Shiva linga. Vimanam (tower) above sanctum sanctorum is made of granite. This entire place is surrounded by fertile green field.

Other shrines and idols at this place:
In the outer corridor, we have the shrine of Shri Ganesha and Shri Subramanya. On the right hand side of the mandap, we find the mounts (vahan) that are used for festivals. After worshiping Shri Ganesha, when we move towards the left we have the shrines of Shri Sapta-matrika, Shri Ganesha, Shri Venu-gopala, Shiva lingas, Nataraja sabha, Bhairavar and Navagraha shrine.

Two days before and two days after the new moon day and on the new moon day, the rays of the Moon in the Tamil month of Panguni (Mar-April) and Purattasi (Sept-Oct) fall on Shiva linga.

In the koshtam, we have the koshta moorthis, Shri Vinayaka, Shri Dakshinamurti and Shri Durga Devi. In the shrine of Shri Dakshinamurti, we come across the idols of sapta-rishis, Kamadhenu pouring milk over the Shiva linga (known as Pashupatishwarar) and a devotee Appu-adigal. There is a separate shrine for Shri Parvati Devi facing the east. In the shrine of Shri Subramanya, in the outer corridor, Shri Subramanya has six faces. Shri Parvati Devi's shrine is to the right of Shri Shiva i.e. in her bridal form. At the first tier of gopuram, in the east we have Shiva Parvati, in the west we have Annamalaya, in the south we have Shri Dakshinamurti and in the north we have Shri Bramha. The linga worshiped by Shri Maha Vishnu, the idols of Shri Aadi-Vinayaka, Shri Arumuga (Murugun) with his consort Shri Valli and Shri Deivanai, Shri Veerabhadra, Shri Nrutya Vinayaka, Shri Kaashi Vishwanath, Shri Gajalakshmi and Shri Chandikeshwar are found in the temple.

Outside temple premises, we have the holy jackfruit tree, the kadali (banana) tree and a holy teertha. There is a place near this jackfruit tree where people feel that Sage Agastya worshipped Shri Shiva.

Kshetra puran:
As per puran, in the sanctum sanctorum, the idol of Shri Parvati Devi cannot be seen though She is present there.

Shri Lakshmi Devi worshiped Shri Shiva and got a number of boons and She went back to Her place. Hence Shri Shiva is known as Shri Pirayana Pureeshwarar and the place is known as Pirayana Puri.

According to the kshetra puran, a bramhin boy named Susarithan was on a pilgrimage in search of peace as he had lost his parents. When he was staying at Thirupazhanam village for the night, Shri Yama appeared in his dream who informed him that he will die in 5 days. The boy sought the refuge of Shri Shiva who saved him. Hence Lord Shiva is known as Apathsahayar.

Shri Vishnu and Shri Lakshmi Devi came to this place and installed a Shiva Linga. They got rid of their curse by worshiping the Shiva Linga at this place. Therefore, there is a separate shrine for Shri Venu-gopala whose kshetra vruksha is jackfruit tree.

Sage Kaushika had kept his share of nectar at this place, safely. Asuras who came to know about the nectar, came to steal the same. Shri Shiva created, Shri Aiyanar and Shri Kali Devi to save the nectar. Sage Kaushika made Shiva linga out of the nectar and worshiped Shri Shiva. Hence the Lord is known as Shri Amruteshwarar, the place is known as Kaushik-aashram and Amrutapuree.


Others who worshiped at this place

Shri Maha Vishnu, Shri Lakshmi Devi, Shri Kubera, Shri Budha, Shri Aaiyan (Bramha), Shri Chandra, Sage Kaushika, Sapta-rishi, Shri Ashta-dikpals, a devotee known as Dharamsharma.

Festivals:

Chittirai (Mar-April) - The sapta sthana festival is held on Vishakha nakshatra 

Aani (Jun-Jul) - Thirumanjam of Lord Vishnu

Aadi (Jul-Aug) - festival known as Aadi-pooram (purva falguni nakshatra)

Aavani (Aug-Sept) - Ganesh Chaturthi

Purattasi (Sept-Oct) - Navaratri

Aippasi (Oct-Nov) - Annabhishek and Skandashashthi

Kartigai (Nov-Dec) - Karthigai deep festival

Margazi (Dec-Jan) - Ardra darshan

Maasi (Feb-Mar) - Shiva Ratri

Panguni (Mar-April) - Panguni utthiram (Uttara falguni nakshtra)

In addition, pradosha pooja is held regularly besides the daily worship.

Courtesy: Various websites and blogs

श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या - भाग ५

मागच्या अंकात आपण श्री शिव मंदिरातल्या इतर मुर्त्या ह्या सदरातील भाग ४ वाचला. त्यामध्ये आपण भगवान शिवांच्या श्री वीरभद्रर आणि श्री चंडिकेश्वरर ह्या रूपांबद्दल माहिती वाचली. आता ह्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री दक्षिणामूर्ती ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

गुरुपरंपरेमध्ये भगवान शिवांना आदिगुरू असं समजलं जातं. आणि त्यांच्या आदिगुरुरूपाला श्री दक्षिणामूर्ती असं नाव आहे. ह्या रूपात ते वटवृक्षाखाली मृगाजिनावर दक्षिणाभिमुख बसलेले आहेत, त्यांचा एक पाय घडी घातलेल्या स्थितीत आहे तर एक पाय अज्ञान दर्शविणाऱ्या अपस्मार नावाच्या राक्षसावर ठेवलेला आहे आणि आपले प्रथम शिष्य सनकादि मुनी (सनक, सनन्दन, सनातन व सनत्कुमार) हे त्यांच्या समोर बसून ते आपल्या गुरूंकडून उपदेश घेत आहेत असं त्यांचं रूपदर्शन प्रसिद्ध आहे.

पुराणांनुसार ज्यांना कोणाला गुरु प्राप्त झालेले नाहीत ते श्री दक्षिणामूर्तींना आपला गुरु मानू शकतात आणि त्यांची गुरुभक्ती जर योग्य असेल तर पुढे जाऊन त्यांना आत्मज्ञानी गुरूंची प्राप्ती होईल.

शिव मंदिरामध्ये श्री दक्षिणामूर्तींची मूर्ती हि साधारणतः गाभाऱ्याभोवतीच्या दक्षिण दिशेच्या प्रदक्षिणेच्या मार्गावर दक्षिणाभिमुख असते. दक्षिण दिशा हि मृत्यूची किंवा परिवर्तनाची दिशा मानली जाते. म्हणजेच श्री दक्षिणामूर्ती हे त्यांच्या शिष्यांना, जे उत्तरेकडे म्हणजेच श्री दक्षिणामूर्तींकडे मुख करून बसले आहेत, त्यांना मृत्यूकडून अमृताकडे, परिवर्तनशील जगतातून अपरिवर्तनशील म्हणजेच सत्याकडे नेतात.

सप्ताहामधला पांचवा दिवस हा गुरु ग्रहाचा दिवस समजला जातो. आणि म्हणून दर गुरुवारी सर्व शिव मंदिरामंध्ये श्री दक्षिणामूर्तींची विशेष पूजा केली जाते.

पुढच्या अंकात आपण भगवान शिवांच्या श्री लिंगोद्भवर ह्या रूपाबद्दल माहिती करून घेऊया. 

 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.