श्री सोमनाथ

पुराणांमध्ये सोमनाथ याचा उल्लेख पहिले ज्योतिर्लिंग असा केलेला आहे. सोमनाथ याचा शब्दशः अर्थ म्हणजे चंद्राचा म्हणजेच सोमाचा नाथ (परमेश्वर) होय. सोमनाथाचे मंदिर हे शाश्वत स्वरूपाची अशी पवित्र जागा आहे. सौराष्ट्रच्या दक्षिण शिखरावर हे पवित्र स्थान आहे. त्याचा उल्लेख महाभारत व वेदांमध्ये सुद्धा सापडतो. लिंगाच्या अभिषेकाला काशीहून पाणी आणत असत असा पण एक समज होता. मोगलांनी देवळाला लक्ष्य करून अनेक वेळा हल्ले करून लूटमार केलेली आहे. कमीत कमी सात वेळा ह्या मंदिराचे नूतनीकरण अथवा पुनर्बांधणी झालेली आहे. मोगलांनी केलेल्या स्वाऱ्या व लुटमार याच्या खुणा आजही दिसतात. या मंदिराजवळ होळकरांच्या महाराणीने बांधलेले अजून एक देऊळ आहे. या देवळामध्ये सोमनाथाच्या मंदिरामधील मौल्यवान वस्तू व काही देवता मोगलांपासून सुरक्षित राहाव्यात म्हणून जतन केलेल्या आहेत. सोमनाथ मंदिर व वेरावळ बंदराच्या मध्यावर असलेल्या बालक तीर्थ ह्या ठिकाणी भगवान श्रीकृष्णांचा अंत झाला. श्रीकृष्णांवरचे अंतिम संस्कार सरस्वती, कपिला आणि हिरण्या नदीच्या त्रिवेणी संगमावर झाले असे समजतात.

सोमनाथाच्या मंदिरातील लिंग हे स्पर्श लिंग आहे. तिथेच चंद्रकुंड म्हणजेच सोमकुंड असून त्यात स्नान केल्यास महारोग व क्षयासारखे भयानक रोग बरे होतात असे म्हणतात. पुराणात सांगितल्याप्रमाणे चंद्राला सत्तावीस बायका होत्या. ह्या सर्व जणी दक्ष राजाच्या कन्या होत्या. चंद्राचे सर्वात जास्त प्रेम रोहिणीवर होते व स्वाभाविकपणे इतर सव्वीस पत्नींपेक्षा रोहिणीकडे तो जास्त लक्ष देत असे. याचा राग येऊन दक्षराजाने चंद्राला नाहीसा होण्याचा शाप दिला. या शापातून मुक्त होण्यासाठी चंद्राने भयंकर प्रायश्चित्त म्हणून प्रखर तपश्चर्या केली. ह्या तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन शंकराने त्याला शापातून मुक्त केले व असा वर दिला की पंधरा दिवस कलेकलेने तो कमी होईल तर पंधरा दिवस कलेकलेने तो वाढेल. अशा प्रकारे शुक्लपक्ष व कृष्णपक्ष निर्माण झाले आणि पौर्णिमा व अमावास्या अस्तित्वात आल्या. सोमाच्या तपस्येमुळे सोमनाथ लिंगाला सोमनाथ हे नामाभिमान प्राप्त झाले.