Festival of Ramnavami

("आपले सण - एक सुलभ संकल्पना" - वेदमूर्ती विनायक वासुदेव भातखंडे व विलास मोरेश्वर कर्णिक, एम. ए, ह्यांच्या पुस्तकातून)

जेव्हा-जेव्हा पृथ्वीवर अधर्म थैमान घालतो, तेव्हा-तेव्हा दुष्टांचे पारिपत्य करण्यासाठी श्री विष्णु स्वतः पृथ्वीवर अवतरतात. श्री विष्णूंच्या दहा अवतारांपैकी एक अवतार म्हणजे रघुकुलोत्पन्न श्री रामचंद्र हे होत. त्यांचा जन्म ज्या दिवशी झाला, तोच रामनवमी सोहळा होय.

वाचकांनी हे लक्षात घ्यावे की श्री विष्णुंचा एक अवतार शिल्लक असून तो 'कलंकी' या नावाने योग्य काळी पृथ्वीवर अवतीर्ण होणार आहे. ज्या दिवशी कलंकी अवतार घेतला जाईल, तो दिवस शुद्ध षष्ठी असेल, असे पुराणात सांगितले आहे. जन्मकाळ सायंकाळी असेल.

केव्हा?

रामनवमी म्हणजेच रामजन्म सोहळा चैत्र शुद्ध नवमी या दिवशी होतो. इंग्रजी कॅलेंडर प्रमाणे मार्च महिन्याअखेर अथवा एप्रिल महिन्याच्या सुरवातीला हा सण येतो.

काय करतात?

रामजन्म सोहळा हा सर्वसाधारणपणे रामाच्या देवळात साजरा केला जातो. एक पाळणा हार-फुले इत्यादींनी सजवून ठेवतात. रामनवमीला सकाळपासून रामजन्मावर कीर्तन केले जाते. हे कीर्तन दुपारी बारा वाजण्याचे आत पूर्ण केले जाते; कारण रामाचा जन्म दुपारी बरोबर बारा वाजता होतो.

बारा वाजण्याचे सुमारास रामाच्या उत्सव मूर्तीस सुवासिक पाण्याने स्नान घालून वस्त्रालंकाराने सजवून बरोबर बारा वाजता पाळण्यात घातले जाते व उपस्थित भक्तगण जन्मोत्सव साजरा करतात. रामाला तुळस व दवणा हे फार प्रिय आहेत. स्त्रिया पाळण्याला झोके देऊन गोड स्वरात पाळण्याची गाणी म्हणतात. त्या दिवशी उपवास करावयाचा असतो.

रामजन्मानंतर विशेष प्रसाद म्हणून सुंठवडा देतात व सायंकाळी कलिंगड व पन्हे देऊन रामजन्म उत्सव साजरा करतात.

अयोध्येला चैत्र शुद्ध प्रतिपदेपासून रामाच्या देवळात कीर्तने चालू होतात व ती रामनवमीपर्यंत चालतात. काही ठिकाणी संपूर्ण रामायणाचे वाचन केले जाते.

रामजन्मानंतर अयोध्येत दहा-दहा मिनिटांच्या अंतराने अनुक्रमे लक्ष्मण, भरत व शत्रुघ्न हे पुत्र सुद्धा दशरथास प्राप्त झाले.

ज्या घराण्याचे कुलदैवत रामचंद्र आहे, त्यांच्या स्वतःच्या घरी देवळाप्रमाणेच उत्सव साजरा करण्याची पद्धत आहे. 

शिर्डीला श्री साईबाबांनी सुरु केलेला रामनवमी उत्सव आजतागायत नित्यनेमाने चालू आहे.

का करावे?

हिंदू धर्मामध्ये राम हा एकवचनी, संयमी व मर्यादा पुरुषोत्तम म्हणून प्रसिद्ध आहे. पराक्रमाबरोबरच प्रेम, भक्ती, विश्वास ह्याचे पण तो प्रतिक आहे. राम जन्माच्या निमित्ताने रामाच्या सर्व गुणांची आपल्याला जाणीव होऊन, त्याच्या सारखे होण्याची प्रेरणा मिळते.

Festival of Gudhi Padava

("आपले सण - एक सुलभ संकल्पना" - वेदमूर्ती विनायक वासुदेव भातखंडे व विलास मोरेश्वर कर्णिक, एम. ए, ह्यांच्या पुस्तकातून)

हिंदू दिनदर्शिकेतील पहिला सण म्हणजेच गुढी पाडवा. हिंदू धर्मातील जे साडेतीन मुहूर्त सांगितले आहेत, त्यातील पहिला पूर्ण मुहूर्त गुढी पाडवा हा होय.

केव्हा ?

हिंदू दिनदर्शिकेप्रमाणे चैत्र शुद्ध प्रतिपदा. इंग्रजी कॅलेंडर प्रमाणे सर्वसाधारणपणे मार्च महिन्याचा शेवटचा आठवडा अथवा एप्रिल महिन्याचा पहिला आठवडा.

काय करावे ?

चैत्र शुद्ध प्रतिपदेला अरुणोदय व सूर्योदय ह्यांच्या मध्ये म्हणजेच सकाळी ५.४५ ते सुर्योदयामधील काळांत गुढी उभारावयाची असते. गुढी उभी करणाऱ्या पुरुषांनी मंगलस्नान करून नित्य नैमित्तिक पूजा आदि कार्ये आटोपून गुढी उभारण्याचे कार्य करावे.

घराच्या पुढील दारात रांगोळी काढून त्यावर चौरंग अथवा पाट ठेवून त्यावर गुढी उभारावी. हल्ली मात्र जागेच्या अभावी लोक गैलरीत अथवा घराच्या दर्शनी विभागात गुढी उभारतात.

गुढीसाठी वेळू (हिरवा बांबू), कलश, गंध, अक्षता, पुष्प, हळद, कुंकू, सुशोभित कापड, पुष्पमाला, कडूनिंबाची डहाळी हे साहित्य लागते. वेळूवर ठेवण्याचा कलश कुंकवाने अलंकृत करून घ्यावा. कलशामध्ये कापड, कडूनिंबाची डहाळी, पुष्पमाला हे घट्ट बसवून वेळू पाटावर अथवा चौरंगावर उभा करावा. आधार देण्यासाठी सुतळीने तो वेळू खांबाला अथवा योग्य त्या आधाराला बांधावा. कलश हा उपडा असतो, हे लक्षात घेऊन वाऱ्याने अथवा कोणत्याही धक्क्याने पडू नये, म्हणून वेळूला व्यवस्थित बांधावा.

त्यानंतर गुढीची पंचोपचार पूजा करून, उदबत्ती-निरांजन दाखवून दुध-साखरेचा नैवेद्य दाखवावा. त्याचप्रमाणे अमृतवृक्षाची म्हणजेच कडूनिंबाची कोवळी पाने घेऊन हिंग, जिरे, मीठ, गूळ, मिरे, डाळ हे एकत्र वाटून त्याचे चूर्ण घरातील प्रत्येकाने अनशापोटी भक्षण करावे. ह्याच दिवशी हिंदू धर्माचे नवे संवत्सर सुरु होत असल्याने पंचांगाचीही पंचोपचार पूजा करून पंचांगात सांगितलेले संवत्सर फळ वाचावे अथवा श्रवण करावे.

गुढीच्या महानैवेद्यासाठी वरण-पुरण अथवा पक्वान्नाचे भोजन तयार करावे. हा नैवेद्य दुसरा प्रहर संपल्यावर व तिसऱ्या प्रहराचे सुरुवातीला म्हणजेच १२.०० ते १२.३० च्या दरम्यान दाखवावा. सूर्यास्तापूर्वी गुढी उतरवावी. गुढीला सूर्यास्त दिसू देऊ नये. गुढी उतरवताना अक्षता वाहण्याची आवश्यकता नाही. गुढी हा फक्त ब्रह्मदंड आहे, देव नाही, म्हणून गुढीची प्राणप्रतिष्ठा अथवा विसर्जन नसते.

लग्न व मुंज वर्ज्य करता, बाकी कोणत्याही शुभकार्यास गुढी पाडवा हा योग्य मुहूर्त समजला जातो. त्यामुळेच ह्या दिवशी काही न काही खरेदी करण्याची (शक्यतो जमीन-जुमला, सोने, चांदी वगैरे) प्रथा आहे. विवाह नक्की करणे, पत्रिका छापावयास देणे, अशी शुभ कार्ये सुद्धा ह्या दिवशी मुद्दाम केली जातात. तसेच नवविवाहित दाम्पत्याला बोलावून, वराचे श्वशुर दाम्पत्याला योग्य अशी वस्तू देऊन त्यांचा आदराने मान राखतात. 

का?

गुढी पाडवा चैत्र शुद्ध प्रतिपदेलाच का? तर ह्या तिथीला ब्रह्मदेवाने सृष्टी निर्माण करून ब्रह्मदंड उभा केला. ब्रह्मदंड वेळूचा असणे, ह्यामागे सुद्धा कारण मीमांसा आहे. ती म्हणजे वंशवृद्धी (बांबूचा डोळा हा हमखास रुजतोच), खंबीरपणा (बांबू न झुकता उभा असतो) व एकत्र समूहाने जीवन व्यतीत करण्याचे बांबू (बांबूचे बेटवन असते) प्रतिक आहे. ह्याच दिवशी प्रभू श्रीरामचंद्रांनी वनवासातून अयोध्येला परत येण्याची योजना ब्रह्मदेवाच्या संमतीने केली. त्या दिवसाचा उत्सव म्हणून गुढी उभारून सृष्टीनिर्मात्याला अभिवादन करावे.

हे केल्याचे फळ

गुढी उभारणे तसेच संवत्सर फळ वाचल्याचे फलित म्हणजे चैत्र शुद्ध प्रतिपदेपासून फाल्गुन वद्य अमावस्येपर्यंत म्हणजेच संपूर्ण वर्ष सुख, समाधान, समृद्धी, शांती, कीर्ती, विजय, आनंद, धनधान्य, पुत्र-पौत्र इत्यादी प्राप्त होतात.

The sight of a happy and content family

Family life is all about living together, more than staying together. There is a huge difference between these two. For living together and to have the best experience and the best outcome of human life, the foremost requirement is the common understanding, among all family members, about life in general.

What does it really mean by living? Is it to eat, drink and be merry, or something more? Is there anything special about human birth? Answers to all these questions can be found in holy scriptures. Not only these scriptures contain answers to these questions but they also contain the warnings or effects of not paying attention to such questions. They say that there are two styles of living - pleasing (प्रेयस) life style and beneficial (श्रेयस or हितकारी) life style. What is pleasing may not be beneficial and vice versa. Saints advise that one should choose beneficial lifestyle over pleasing lifestyle.

Running behind desires, that keep multiplying, and continuous pursuit of earning wealth to satisfy those desires and adding more and more luxury and comfort to the life is a pleasing lifestyle, whereas, putting ceiling on desires, earning wealth enough to satisfy minimum needs of life and spending more time in the service of God is a beneficial lifestyle.

The desire is illusive and ever expanding. If one does not put ceiling on desires early in the life, one may end up running behind desires and trying to satisfy them through the whole life and with this approach there will be always an unsatisfied desire till last breath.

Want of more and more wealth as well as worry of not having enough wealth are dreary feelings that can destroy the joy of life. They say that if at all one should have passion, it should be for earning grace of god. Once grace कृपा is achieved there remains nothing to be achieved.

Saints tell from their experience that to earn grace of god one does not really need wealth. What one needs is attitude of surrendering, an attitude to be in the service of god.

Those families - where all members are engaged in service of God and all members remain happy in whatever God gives – can be said to be living beneficial lifestyle. Reading holy scriptures together, chanting the name of god and being always in service of God are the primary activities of these families. It is very pleasing experience to establish close relationship with such families and to be of service to them.

Pandavas adopted beneficial lifestyle. All pandava brothers were satvik in nature. For them service to Krishna and following dharmic lifestyle was their primary goal of life. They were full of detachment. They were embodiments of compassion and always made best efforts to resolve conflicts in amicable ways. They lived their life for and through Krishna. After returning from exile when the question arose of returning kingdom to Yudhisthira and his brothers, Duryodhana refused to give any part of kingdom back to pandavas. Yudhisthira expressed that he and his brothers will be happy even if they get five villages, one for each brother. Krishna, playing role of ambassador of pandavas, went to Hastinapura and presented Yudhisthira’s request in the assembly of Kauravas, but even that request was rejected by adamant Duryodhana. He was not ready to give even the land of size of a tip of a needle to Pandavas. And that’s why the war became inevitable and during war Krishna took the side of Pandavas knowing that they were rightful. Kauravas were defeated in the war even when their armory was much larger than that of Pandavas. After war was over, Pandavas established kingdom that promoted welfare of society and established dharmic way of life in line with primary reason of Krishna’s incarnation. Upon hearing the news of Krishna leaving his earthly body, pandava brothers, then and there renounced the kingdom. Yudhisthira enthroned teenager Parikshit, son of Abhimanyu, as the heir of pandavas and all pandava brothers along with their wife Draupadi started their march (mahaprasthan) towards Himalayas with a vow to walk till last breath of life with no food and no rest. They ended their life with their mind fixed on the form of Krishna and lips engaged in chanting name of Krishna.

Information about Holi festival

("आपले सण - एक सुलभ संकल्पना" - वेदमूर्ती विनायक वासुदेव भातखंडे व विलास मोरेश्वर कर्णिक, एम. ए, ह्यांच्या पुस्तकातून)

हिंदू संवत्सरातील सर्वात शेवटचा सण म्हणजे होळी. प्रस्तुत पुस्तक लिहिण्याची प्रेरणा व गरज ह्या सणामुळे नकळत मिळाली. गेल्यावर्षी होळी दर्शनाला गेलो असता काही महिला नैवेद्य दाखवीत होत्या. एक गंमत म्हणून एका गृहिणीस "हा नैवेद्य तुम्ही कोणाला दाखविता?" असे विचारले. त्या गृहिणीने "होळीला" असे उत्तर दिले. कुतूहल चाळवल्याने हाच प्रश्न आणखी कांही उपस्थित महिलांना विचारला. कोणी "शंकराला", कोणी "देवीला" किंबहुना "अग्नीला" अशी उत्तरे मिळाली. त्यात पण हवी तितकी खात्री दिसेना. त्याचवेळी ५-६ वर्षाच्या मुलांपासून कॉलेज तरुणांपर्यंत बरेच जण होळीसमोर बोंब मारून, कोणाच्या न कोणाच्या नावाने शिव्या देत होते. त्यांना विचारले की "तुम्ही असे कां बरे करता" तर "सगळेच जण शिव्या देतात म्हणून आम्ही पण देतोय" असे "मॉब मेंटालिटी" चे उत्तर मिळाले.

ह्या अज्ञानाला आपण जबाबदार आहोत असे प्रकर्षाने जाणवले. दोष सध्याच्या पिढीचा नसून त्यांना योग्य माहिती वेळोवेळी न देणाऱ्यांचा आहे. विभक्त कुटुंब पद्धतीत आजी-आजोबा हे कलम बऱ्याच घरातून बाद झाले आहे. माहितीचा एक स्त्रोत आटला आहे. तेव्हा मनात आले की सर्व सणांविषयी थोडक्यात पण आवश्यक अशा माहितीचे छोटे पुस्तक लिहावे. ही पूर्वपीठिका.

सर्व साधारणपणे मार्चच्या मध्यावर येणारा होळी हा सण म्हणजे फाल्गुन शुद्ध पौर्णिमा होय. ह्या सणाविषयी अनेक कथा प्रचलित आहेत परंतु धुंडा राक्षशिणीविषयीची कथा शास्त्रसंमत मानली जाते.

धुंडा राक्षशीण ही देवीचा अंश असलेली राक्षशीण होती. तिने भगवान श्री शंकराची उग्र उपासना करून त्याला प्रसन्न करून घेतले. त्यावेळी तिने शंकराकडे वर मागितला की, "मला बालके भक्षण करण्याची मुभा असावी." शंकर उत्तरले, " तथास्तु! रंभेची मुले तुला खावयास हरकत नाही. तसेच तुला अपशब्दाने संबोधतील त्या बालकांचे तुला रक्षण करावे लागेल."

रंभा म्हणजे केळ. रंभेची मुले म्हणजे केळी. होळीमध्ये व्यायलेली केळ मध्यभागी ठेवण्याची कारणमीमांसा ही आहे. त्याचप्रमाणे होळीसमोर उभे राहून अपशब्द उच्चारत बोंब मारण्यामागे ही कथा आहे.

होळीला वरण-भात, वडे, पुरणपोळी हा नैवेद्य होळीत बसलेल्या धुंडा राक्षशिणीला दाखविला जातो. होळीचा उजेड जिथपर्यंत जातो त्याच्या पलीकडे जाण्याची तिला विनंती केली जाते. तिला अर्पण केलेला नारळ प्रसाद म्हणून वाटण्याची पद्धत आहे.

होळी साजरी करण्यामागे सर्व अशुभ गोष्टींचा नाश करण्याची संकल्पनापण आहे. त्यामुळेच होळीच्या दुसऱ्या दिवशी म्हणजे धुळवडीला पहाटे घरातील कचरा काढून, केरसुणी सकट, तो वेशीबाहेर टाकला जातो. घरातील अमंगल गोष्टींचा त्यामुळे नायनाट होऊन नष्टचर्य संपते ही भावना !

होळी उभी करण्याची सुद्धा विशिष्ट पद्धत आहे. कमीत कमी तीन फुट व्यासाचे वर्तुळ काढून जमिनीत दीड फुट खोल खड्डा खणावा. त्यात व्यायलेली केळ मध्यभागी रोवून शेणाने जमीन सारवावी. इतर लाकूड-फाटा शंकूच्या आकारात (पिरामिड) उभा करावा. शंकूच्या टोकदार भागातून शुद्ध शक्तीचा प्रवेश होतो आणि होळीचा उजेड दूरवर पसरतो. व्यायलेली केळ ठेवण्याचे कारण वर सांगितले आहे. त्यानंतर होळीची पूजा करून तिला प्रज्वलित करावे. नंतर वर सांगितल्याप्रमाणे नैवेद्य दाखवून पेटत्या होळीत टाकावा. मुला-बाळांचे रक्षण करण्याची प्रार्थना धुंडा राक्षशिणीला करावी.

कोकणातील काहीं ठिकाणी होळी हा सण फाल्गुन शुद्ध पंचमी पासून पौर्णिमेपर्यंत साजरा करतात. होळीवरच पाणी तापवून, होळीतील राख अंगाला लावून, धुळवडीला स्नान करतात. होळीतील रक्षा औषधी असल्याचा समज आहे.

उत्तर हिंदुस्थानात होळी फार मोठ्या प्रमाणात साजरी होते व धुळवडीलाच रंगपंचमी खेळतात.

महाराष्ट्राच्यासुद्धा काहीं भागात धुळवड दंगामस्ती करून, रंग खेळत, दारू पिऊन गोंधळ करत साजरी करतात. त्याला शास्त्रीय आधार नाही.

Assert if actual equal to expected

The testing of any kind of product is about comparing actual behavior with expected behavior. If these two do not match then the result of the test is marked as failed, else as succeeded. Ultimately it is the end consumer who drives the expected behavior of the product. So all the efforts of testing and refining product are to make consumer of the product happy. Only when the consumer is happy then the product and organization can stay in the market for long and enjoy the good name and profit.

So is with human beings. There are set of expected behaviors for the senses and human being in general. The test of human behavior is also about comparing actual behavior with expected behavior. If these do not match then one can be said to have failed, else succeeded. Success of the product is measured in terms of net profit to the organization and the number of repeating customers or essentially good name in the market. Success of human being is also measured in terms of good name in the society. The benefit of good name is not limited to the person alone who achieves it but parents and the entire lineage of that person including teachers get good name as well.

Saints who themselves achieved good name in the society, based on their experiences, have defined expected behavior for the humans. They say - that eye alone is the real eye which sees God in everything; that head alone deserves to be styled as such, which bows to mother, father and teachers regarding them as the very image of God; that speech alone is worth the name through which one sings God’s praises; those hands alone which do service to God deserve to be called as hands. Only those persons who sacrifice entire life in the service of God can be said to have succeeded in achieving the real goal of human birth.

More than body it is the mind that needs examination and refining, because senses derive the inspiration from the mind. Once mind is purified, bodily actions automatically get purified. 

Chanting the name of God is the most simple and best exercise to keep mind and hence senses in control and in the direction prescribed by scriptures.