Shri Kashiviswanathar Temple at Kumbhakonam

This temple is in Kumbhakonam town near MahaMagam tank. This temple is popularly known as NavaKanniga temple. It belongs to the early Chola period and was reconstructed by Vijayanagar kings and Tanjavur Nayaks.

This is one of the temples that participates in Mahamagam festival. This temple is situated on the Northern bank of Mahamagam tank and southern bank of Kaveri. This temple existed even before the 7th century. It is considered as Padal Pethra Sthalam by some scholars, whereas it finds a mention in Thevaram hymns of Shri Someshwarar temple. It also finds a mention in sacred hymns sung by Shaiva saint Sambandhar. 

Moolavar: Shri Kashivishwanathar
Devi: Shri Vishalakshi
Kshetra vruksha: Bilva
Sacred tank: Mahamagam tank

Kshetra purana:

1. When Lord Shriram was separated from Goddess Sita, he was in great agony and sorrow. Lord Shriram who had a soft character had to acquire a serious rudra (anger) to fight and win over Ravana who was a Shiva bhakta. For this purpose, he approached Sage Agastya who advised him to stay at this place and worship Lord KashiVishwanath. He followed the advice of the sage and got required strength. The Shiva linga worshiped by him is kept in the northeastern side of prakaram and is known as Kshetra-maha-linga. Lord Shrirama acquired the required additional strength (arakkonam in Tamil) at this place. Hence the place got the name Koronam. Before that this place was known as Kudanthai. Hence it became – Kudanthaikaronam. 

2. Nava-kannigas: The 9 rivers once went to Kailash and stated that they are unable to cleanse themselves of the sins left behind in them by the people. Lord Shiva advised them to go to Kumbhakonam and take holy dip in 3 tanks as mentioned earlier so that they will be cleansed of their burden. They did as per the Lord’s advice and worshiped Lord KashiVishwanath. They requested Him to stay there only for the sake of common people. Lord Shiva obliged them and came to this place along with Goddess Vishalakshi and stayed here.

Those who worshiped at this place:

Lord Shriram, Navakannigas

Special Features:

1. The ShivaLinga is a Swayambhu Linga.

2. The KshetraLinga is tall and is under a Neem tree. This is very rare as generally the idols of Lord Vinayaka or Goddess Parvati are found under the Neem tree.

3. In this temple, the idol of Goddess Durga is opposite to that of Lord Chandikeshwarar. This is a rare and unique arrangement.

4. At this place, we have to take darshan of NavaKannigas at the NavaKannigas shrine before taking darshan of Lord Shiva and Goddess Parvati.

About the temple, Shrines and idols:

This is the north facing temple with 3-tiered RajaGopuram and covers an area of 2 acres. There are 2 parikramas. At the entrance, we have a beautiful arch that has sculptures depicting the Nava-kannigas.

The temple consists of sanctum-sanctorum, Antarala, Artha-Mandap and Maha-Mandap. There are two entrances to the temple, one on the northern side and the other on the western side. RajaGopuram on the west side is 7-tiered.

The Dhwajastambha, Nandi and Balipeeth are at their usual position. At the base of Dhwajastambha there is an idol of Lord Vinayaka known as Lord Kodimara-Vinayak. Shiva linga is a swayambhu linga on a square Avudayar.

Koshta-moorthies are Lord Dakshinamurthy, Lord Lingodbhavar, Goddess Durga and Lord Brahma.

The Shrine of Lord Chandikeshwarar is in the usual position in the parikrama. In the Artha-mandap there is a shrine of Shaiva saint Nalvar. In the prakaram, we come across shrines and idols of Lord Vinayak, Lord Bhairav, Lord Surya, Lord Shani, Lord Chandra, Sapta-Matrikas. Goddess Parvati is addressed here as Goddess Vishalakshi. Her shrine is on the right side of the sanctum. To the left of Mukha mandap we come across shrines of Lord Nataraja and Goddess Shivakami. To the right of Mahamandap we find the shrine of Lord Subramanya with consorts Valli and Deivanei and also the shrine of Goddess GajaLakshmi. On the left side of Maha-mandap, we come across the shrine of Lord Somaskandar and utsava murthis of Nava-kannigas, namely Ganga, Yamuna, Narmada, Saraswati, Kaveri, Godaveri, Krishna, ThungaBhadra and Sharayu. Next to Nava-kannigas shrine, we have the shayana-gruha and shrine of Lord Nataraja. On the northeast side of prakaram, we come across the Shiva linga worshiped by Lord Shriram, known as Kshetra linga. It is under a neem tree. It is believed that this linga grows with time. In the parikrama we come across shrines and idols of Sapta-matrikas, Lord Bhairava, Lord Surya, Lord Chandra, Lord Shanishwar, Goddess Jyeshtha and Lord Aanjaneya.

The temple has a shrine for Nava-kannigas at the entrance. In this temple, the idol of Goddess Durga is opposite to Lord Chandikeshwarar which is a very rare sight.  

Prayers: 

1. Devotees believe that by coming to this place and worshiping Lord Kashi-Vishwanath and Goddess Vishalakshi, they can get rid of the problem of infertility (childless-ness). 

2. It is believed that those girls who have not attained puberty even after growing up can attain puberty by worshiping the nava-kannigas at this place for 11 successive Fridays. 

3. It is believed that by worshiping Navakannigas at this place along with Lord KashiVishwanath and Goddess VishaLakshi, marriage obstacles are removed. 

Poojas:

1. Daily six rituals are performed.

2. Weekly rituals 

3. Special Poojas on Monday and Friday. 

4. Fortnight pradosha pooja. 

5. Monthly poojas on new moon day, full moon day, chaturthi and Krittika nakshatra. 

Festivals: 

Thai (Jan-Feb) - Makar Sankranti 

Masi (Feb-Mar) - Mahashivaratri, 10 days of Mahamagam festival. On the 9th day there is a ratha-yatra and Nava-kannigas accompany Shri Shiva to the Mahamagam tank.

Chitrai (April-May) - Brahmotsavam

Aadi (Jul-Aug): Aadi Pooram. 

Avani (August-Sept) - Ganesh chaturthi, 

Purattasi (Sept-Oct) - Annabhishek, Navaratri, arrow festival. 

Aippasi (Oct-Nov) - Annabhishek and Skanda shashthi festival 

Karthigai (Nov-Dec) - Festival of light known as Karthikeya Deepam

Margazhi (Dec-Jan) Thiruvathira, Arudra Darshan

Panguni (Mar-April) Uttara nakshatra festival

Timings: 6 am – 12.30 pm; 4 – 8.30 pm

Temple address: Shri Kashi Viswanathar Temple, Kumbhakonam, District Tanjore, TN 612001.

Phone numbers: +91-4352400658

Courtesy: Various blogs and websites

कुंभकोणम येथील श्री नागेश्वरस्वामी मंदिर

हे मंदिर कुंभकोणमच्या मध्यवर्ती भागात स्थित आहे. ह्या मंदिराला कुडंथै कीळ कोट्टम (कुडंथै म्हणजे कुंभकोणम, कीळ म्हणजे पूर्व आणि कोट्टम म्हणजे मंदिर) असं नाव आहे. चिदंबरम-मयीलादुथूराई मार्गावर मयीलादुथूराईपासून ३५ किलोमीटर्स वर तर कुंभकोणम रेल्वे स्टेशन पासून २ किलोमीटर्स वर हे मंदिर आहे. कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावरील पाडळ पेथ्र स्थळांपैकी हे एक स्थळ आहे. शैव संत अप्पर आणि अरुणागिरिनाथर ह्यांनी ह्या मंदिराची स्तुती गायली आहे. ह्या मंदिराचे दगडी बांधकाम आदित्य चोळा I ह्या राजाच्या कारकिर्दीमध्ये झाले. इथे साधारण ५४ शिलालेख आहेत ज्यामध्ये चोळा आणि विजयनगर साम्राज्याच्या राजांनी मंदिरासाठी केलेल्या कामाचे तसेच त्यांनी दिलेल्या देणग्यांचे उल्लेख आहेत. हे राहू दोषांचे परिहार स्थळ आहे. महामाघम उत्सवाशी निगडित असलेल्या मंदिरांमधलं हे तिसरं मंदिर आहे. ह्या मंदिराला कुथंडावर कोविल तसेच सूर्यकोट्टम असं पण म्हणतात. प्रलयाच्या काळी ह्या ठिकाणी प्रलयात वाहून आलेल्या कलशातील बिल्व पत्रे पडली आणि त्यांचे रूपांतर शिव लिंगामध्ये झाले. म्हणून इथे भगवान शिवांना श्री विल्ववनेश्वरर असे नाव आहे.

मूलवर: श्री नागेश्वर स्वामी, श्री नागनाथर, श्री विल्ववनेश्वरर, श्री पाताळबीजनाथर, श्री मदंथैनाथर
देवी: श्री पेरियानायकी, श्री बृहन्नायकी
क्षेत्र वृक्ष: बिल्व
क्षेत्र तीर्थ: महामागम तलाव, सिंग-मुख-तीर्थम, सूर्य तीर्थ, नाग तीर्थ
पुराणिक नाव: थिरुकुडंथै कीळ कोट्टम

क्षेत्र पुराण:

१. एकदा प्रलयाच्या आधी ब्रह्मदेवांना “जर सृष्टीनिर्मितीची सर्व बीजे नाश पावली तर परत सृष्टीनिर्मिती कशी करायची” हा प्रश्न पडला. ह्या प्रश्नाला समाधानकारक उत्तर मिळविण्यासाठी त्यांनी सृष्टिसंहारक भगवान शिवांकडे धाव घेतली. भगवान शिवांनी त्यांना सृष्टीनिर्मितीची बीजे कशी जपायची आणि प्रलयानंतर परत सृष्टीनिर्मिती कशी करायची ह्याबद्दल ज्ञान प्रदान केलं. त्यांनी ब्रह्मदेवांना अमृत आणि माती ह्यांचं मिश्रण करून त्यापासून एक कलश निर्मायला सांगितलं. आणि त्यामध्ये अमृत आणि सृष्टीनिर्मितीला आवश्यक सर्व बीजे कलशामध्ये पेरायला सांगितली. त्या कलशाच्या चारी बाजूंना वेद, पुराणे, आगमशास्त्रे पसरायला सांगितली. त्या कलशाच्या तोंडाशी पांच आंब्याची पाने ठेवून त्या वरती नारळ ठेवण्यास सांगितले जेणेकरून त्याला कलशाचा आकार येईल. तसेच तो कलश बंद करण्याआधी त्या कलशाला एक यज्ञोपवीत (जानवे) गुंडाळण्यास सांगितले. त्या तयार झालेल्या कलशाला भगवान शिवांनी मेरुपर्वताच्या शिखरावर जेथे ब्रह्मदेवांचे वसतिस्थान आहे तिथे ठेवावयास सांगितले आणि त्याला दर्भाच्या दोरीने छतास टांगावयास सांगितले. त्यानंतर त्यांनी त्या कलशाची बिल्वपत्र आणि फुलांनीं पूजा करण्यास सांगितले. आणि त्या कलशावर अमृताचा शिडकाव करून पवित्र करण्यास सांगितले. भगवान शिव म्हणाले कि प्रलयाच्या वेळेस हा कलश वाहत जाऊन एका स्थळी थांबेल. आणि मग भगवान शिव स्वतः किरटमूर्तींच्या (शिकारी) रूपात येऊन तो कलश फोडतील जेणेकरून ब्रह्मदेव सृष्टीची निर्मिती परत चालू करू शकतील.

ब्रह्मदेवांनी भगवान शिवांच्या सर्व सूचनांची अचूक अंमलबजावणी केली. पुढे जेव्हा प्रलय आला त्यावेळी निसर्गाच्या कोपाची पराकाष्ठा झाल्याने सगळीकडे अंदाधुंदी माजली. मेरू पर्वत पण प्रलयामध्ये बुडून गेला. तो कलश वाहत वाहत दक्षिणेकडे जाऊ लागला आणि एका स्थळी जाऊन थांबला. जसजसं प्रलयाचे पाणी ओसरायला लागले कलशाच्या भोवतीचे दर्भ, आंब्याची पाने, बिल्व पत्रे हे कलशापासून अलग झाले. ज्या ठिकाणी बिल्व पत्रे पडली त्या ठिकाणी बिल्व वन तयार झाले. ह्या ठिकाणी मंदिर बांधले गेले ज्याचे नाव नागेश्वर मंदिर असे पडले. इथे भगवान शिवांना श्री विल्ववनेश्वरर, पाताळबीजनाथर, सेल्वपिरन आणि मदंथैनाथर असे संबोधले जाते. 

२. पुराणांनुसार सर्पांचा राजा आदिशेष पृथ्वी आपल्या शिरावर धारण करतात. पृथ्वीवर वाढलेल्या पापांमुळे पृथ्वीचे वजन वाढले आणि ते आदिशेषांना धारण करणं कठीण झालं. त्यांनी भगवान शिवांना हे वजन पेलण्यासाठी अजून शक्ती प्राप्त व्हावी म्हणून प्रार्थना केली. भगवान शिवांनी त्यांची प्रार्थना मान्य केली आणि त्यांना एका ऐवजी हजार शिरे प्रदान केली. महाप्रलयाच्या काळी जिथे बिल्व पत्रे पडली त्या ठिकाणी आदिशेष आले आणि त्यांनी इथे शिव लिंगाची स्थापना करून त्याची उपासना केली. इथे नागराजांनी भगवान शिवांची उपासना केली म्हणून त्यांना इथे नागेश्वरर असं संबोधलं जातं. 

३. स्थळपुराणानुसार श्री सूर्यदेवांची प्रभा त्यांना मिळालेल्या शापामुळे लोप पावली. सूर्यदेव इथे आले आणि त्यांनी इथे सूर्यतीर्थ निर्माण केलं आणि भगवान शिवांची उपासना केली. त्यांच्या उपासनेवर प्रसन्न होऊन भगवान शिवांनी सूर्यदेवांना त्यांची लोप पावलेली प्रभा परत मिळवून दिली.

४. राजेंद्र चोळा राजाने उत्तरेतल्या एका युद्धातल्या विजयाची निशाणी म्हणून श्री गणेशांची मूर्ती आणली आणि ती इथल्या गाभाऱ्याच्या समोरच्या मंडपामध्ये स्थापन केली. ह्या मूर्तीचे नाव गंगै-विनायकर असे आहे.

५. पुराणांमध्ये असा उल्लेख आहे कि सर्पांचा राजा राहूने भगवान शिवांची रात्रीच्या चार प्रहरांमध्ये चार ठिकाणी पूजा केली. ती चार ठिकाणं अशी आहेत - थिरुकुडंथै कीळ कोट्टम (विल्ववनम), थिरुनागेश्वरम नागनाथस्वामी (हीबीस्कस वनम, मराठी मध्ये जास्वंद), थिरुपमपूरम येथील नागेश्वर स्वामी (शमी वनम), नागपट्टीनं येथील नागनाथर (पुन्नाग वनम). 

६. शिव भक्त पदकाचेरी रामलिंग स्वामीगळ ह्यांनी मोडकळीस आलेल्या ह्या मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी खूप कष्ट सहन केले. १९२३ मध्ये त्यांनी प्राणप्रतिष्ठा केली. ह्यासाठी धनदान प्राप्त करण्यासाठी त्यांनी स्वतःच्या मानेला एक भांडं बांधून लोकांना भेटले.

ह्या ठिकाणी ज्यांनी उपासना केली त्यांची नावे:

आदिशेष, सूर्यदेव, नळ राजा, दक्ष आणि कर्कोटग हे साप.

वैशिष्ट्ये:

१. इथले शिव लिंग स्वयंभू आहे. प्रलयाच्या काली जेव्हा कलशातील बिलपत्रे इथे पडली, त्यातून इथे स्वयंभू शिव लिंग आणि बिल्ववन तयार झाले.

२.  ह्या मंदिराला कुडंथै कीळ कोट्टम (कुडंथै म्हणजे कुंभकोणम, कीळ म्हणजे पूर्व आणि कोट्टम म्हणजे मंदिर) असं म्हणतात.

३. हे मंदिर स्थापत्य शास्त्र, इमारत तंत्रज्ञान आणि खगोलशास्त्र ह्यांचा चमत्कार आहे.

४. महामाघम उत्सवांमध्ये भाग घेणाऱ्या मंदिरांपैकी हे एक मंदिर आहे.

५. काही पुराणांनुसार कुंभकोणम हे काशीपेक्षाही पवित्र स्थळ आहे.

६. इथे श्री सूर्यदेवांनी उपासना केली म्हणून ह्या स्थळाला भास्करक्षेत्र असे नाव आहे.

७. नटराज सभेला पेरमबलम असं म्हणलं जातं. ही सभा रथाच्या आकाराची आहे. त्याला सुंदर दगडी चाके आहेत, आणि रथ ओढण्यासाठी दोन घोडे आणि चार हत्ती आहेत. चाकांना १२ आरे आहेत जे १२ राशींची प्रतीके आहेत. 

८. जे कोणी एका दिवसात सकाळी नागेश्वरम, दुपारी १२ वाजता थिरु नागेश्वरम, संध्याकाळी थिरुपमपूरम आणि रात्री नागपट्टीनं येथील नागनाथर ह्यांचे दर्शन घेतील त्यांच्या सर्प दोषांचा परिहार होईल असा समज आहे.

९. चित्राई ह्या तामिळ महिन्याच्या ११व्या, १२व्या आणि १३व्या दिवशी सकाळी ६ वाजता सूर्याची किरणे शिव लिंगावर पडतात.

१०. श्री महालक्ष्मी आणि श्री अग्निवीरभद्र (ऊर्ध्व तांडव मूर्ती) हे एकमेकांच्या समोर आहेत.

११. श्री प्रळयकाळरुद्र ह्यांचे देवालय फक्त इथेच बघायला मिळते. 

१२. श्री नटराजांच्या नृत्यावर श्री शिवकामिनी तालवाद्य वाजवत आहेत आणि भगवान विष्णू बासरी वाजवत आहेत असं अलौकिक दृश्य इथे चित्रित केलं आहे. म्हणून श्री नटराजांना इथे आनंदकुथर असं म्हणलं जातं.

मंदिराबद्दल माहिती:

हे पूर्वाभिमुख मंदिर असून ह्याला पांच स्तरांचं राजगोपुर आहे आणि ह्या मंदिरात दोन परिक्रमा आहेत. पूर्व, पश्चिम आणि दक्षिण दिशेला गोपुरे आहेत. शिव लिंग हे स्वयंभू लिंग आहे जे प्रलयाच्या काळी कलशातून पडलेल्या बिल्व पत्रांमधून निर्माण झालं. 

जेव्हां आपण मंदिरात प्रवेश करतो तेव्हा डाव्या बाजूला आपल्याला नंदनवन आणि सिंग-मुख-तीर्थ दिसतं. उजव्या बाजूला श्री पेरियानायकी आणि श्री नटराज ह्यांच्या मूर्ती आहेत. श्री नटराज मंडप रथाच्या आकाराचा आहे. गाभाऱ्याच्या प्रवेशाजवळ नेहमीप्रमाणे नंदि, बलीपीठ आणि ध्वजस्तंभ आहेत. भगवान शिवांचे देवालय पूर्वाभिमुख आहे. स्वयंभू लिंग पायाशी खूप रुंद आहे आणि ह्या लिंगाचा बाण म्हणजेच लिंगाचा दंडगोलाकार भागाचा व्यास छोटा आहे. 

कोष्टामध्ये श्री गणेश, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री अर्धनारीश्वरर, श्री ब्रह्मदेव आणि श्री दुर्गा देवी ह्यांच्या मूर्ती आहेत. एका छोट्या देवालयामध्ये श्री चंडिकेश्वरर ह्यांची मूर्ती आहे. 

श्री अंबिकादेवींचे देवालय: श्री अंबिका एका स्वतंत्र दक्षिणाभिमुख देवालयामध्ये आहेत. हे देवालय राजगोपुराच्या उजव्या बाजूला श्री नटराजांच्या देवालयाच्या बाहेरील परिक्रमेमध्ये आहे. त्यांच्या देवालयामध्ये गाभारा, अर्थमंडप आणि विमान आहे. 

कुंभकोणम मधील दारासुरम आणि श्री शारंगपाणी मंदिरांप्रमाणेच ह्या मंदिरामध्ये पण नटराज सभा रथाच्या आकाराची आहे. हा रथ अशा तऱ्हेने बांधला आहे कि तो रथ २ अश्व आणि ४ हत्ती ओढत आहेत असं दृश्य आहे. ह्या रथाच्या चाकाची १२ आरे हि १२ राशींची प्रतीके आहेत. श्री नटराजांना श्री आनंदकूदंथवर असं पण नाव आहे. ह्या देवालयामध्ये अशी मूर्ती आहे ज्यामध्ये श्री नटराजांच्या नृत्यावर श्री शिवकामी टाळ्या वाजवत आहेत तर भगवान विष्णू बासरी वाजवत आहेत.

श्री गंगै विनायकर देवालय: चोळा राजा राजेंद्रन ह्याने हिमालयावर मोहीम काढली होती. ह्या मोहिमेच्या विजयाची निशाणी म्हणून सैन्याने एक सुंदर श्री गणेशांची मूर्ती आणला आणि तिची इथे प्राणप्रतिष्ठा केली. ह्या देवालयाला श्री गंगै विनायकर असे नाव आहे.

परिक्रमेमध्ये आपल्याला सप्त-विडंग बघावयास मिळतात. श्री राहूंचे स्वतंत्र देवालय आहे. तसेच श्री रुद्राचे स्वतंत्र देवालय आहे ज्यामध्ये रुद्रांचे नाव प्रलयकाळ रुद्र असे आहे.

आवारातील इतर देवालये आणि मूर्ती: श्री विनायकर, श्री वल्ली आणि श्री दैवानै समवेत श्री मुरुगन, श्री ज्वरहर विनायकर, श्री सोमस्कंद, सप्त मातृका, श्री वलंचुळी विनायकर (ह्यांची सोंड उजवीकडे वळलेली आहे), श्री महाकाली, श्री अग्नीवीरभद्र, श्री विष्णू-दुर्गा, श्री पदैवेत्ति मरिअम्मन, श्री सूर्य, श्री गजलक्ष्मी, श्री आदिशेष (सर्पांचा राजा), श्री ऐयनार. श्री महाकाली आणि श्री अग्नीवीरभद्र (ऊर्ध्व तांडव मूर्ती) हे एकमेकांसमोर आपापल्या स्वतंत्र देवालयांमध्ये आहेत. ह्या दोन मूर्ती अशा पद्धतीने बनवल्या आहेत कि असं वाटतं की हे दोघे एकमेकांशी नृत्यामध्ये स्पर्धा करत आहेत. ह्या मूर्तींचे चेहरे भय निर्माण करणारे आहेत. 

परिक्रमेमध्ये श्री ऐयनार, सप्त मातृका, सप्त-लिंग, नवग्रह, सप्त-विडंग क्षेत्रांची प्रतीके असलेली शिवलिंगे. 

प्रार्थना:

भाविक जन इथे पुढील कारणांसाठी प्रार्थना करतात

१. राहुदोषांचा परिहार (ह्यासाठी राहुकाळ किंवा रोज दुपारी ४.३० ते संध्याकाळी ६ च्या दरम्यान पूजा केली जाते). 

२. विभक्त झालेल्या दाम्पत्यांचे पुनर्मीलन व्हावे म्हणून. 

३. विवाहातील अडचणी दूर व्हाव्यात म्हणून. 

४. अपत्यप्राप्तीसाठी. 

५. ज्वरापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी श्री ज्वरहर विनायकांची पूजा केली जाते.

पूजा:

दैनंदिन पूजा, प्रदोष पूजा, तसेच विशेष पूजा नियमित केल्या जातात.

मंदिरात साजरे होणारे सण:

बाकी सर्व मंदिरांमध्ये साजरे होणारे सण इथे पण साजरे केले जातात.

काही महत्वाचे सण:

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): महामाघम उत्सव, मासी ब्रह्मोत्सवम

पंगूनी (मार्च-एप्रिल): पंगूनी उत्तिरं

पूरत्तासी (सप्टेंबर-ऑक्टोबर): नवरात्री

मारगळी (डिसेम्बर-जानेवारी): थिरुवदीरै

मंदिराच्या वेळा: सकाळी ६ ते दुपारी १२.३०, दुपारी ४.३० ते रात्री ९

मंदिराचा पत्ता: श्री नागेश्वरर स्वामी मंदिर, कुंभकोणम (किळकोट्टम), तामिळनाडू ६१२००१

दूरध्वनी: +९१-४३५२४३०३८६   

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा. 

Shri Nageswaraswamy Temple / Shri Nageshwarar (Vilva Vaneshwarar) temple at Kumbhakonam

This temple is situated in the heart of Kumbhakonam city. This temple is also known as Kudanthai Keezh Kottam (Kudanthai means Kumbhakonam, Keezh – east; Kottam – temple). This is on Chidambaram-Mailadurai route and about 35 km from Mailadurai and 2 km from Kumbhakonam railway station. This is one of the Padal Petra Sthalam on the southern bank of river Kaveri, revered by Shaiva saints Appar and Arunagirinathar. The stone structure was built during King Aditya Chola I. There are about 54 stone inscriptions detailing the work done and the endowments made by various Chola and Vijaynagar kings. This is the parihar sthal for Rahu dosha. This temple is the 3rd temple connected with Mahamagam festival. This temple is also known as Koothandavar kovil and Suryakottam. At this place the bilva leaves from the kalash fell during the pralay and became a Shiva linga. Hence Lord is known as Shri Vilva Vaneshwarar. 

Moolavar: Shri Nageshwar Swami, Shri Naganathar, Shri Vilva Vaneshwarar, Shri Patalbeejnathar, Shri Madanthainathar
Devi: Shri Periyanayaki, Shri Brihannayaki
Kshetra vruksha: Bilva
Kshetra teertha: Mahamagam tank, Singa-mukh-teertham (tank), Surya teertha, Nag teertha
Puranic name: Thirukudanthai Keezh Kottam

Kshetra Purana: 

Once just before pralaya, Lord Brahma, got a doubt in His mind that if all the seeds for creation are destroyed how to start the creation. He rushed to Lord Shiva – the destroyer, for guidance. At that time Lord Shiva advised him about the manner in which the seeds for new creation can be preserved and at the same time how to start the creation after pralaya. He advised Lord Brahma to make a pot by mixing mud (sand) and amrut. Then fill it up with amrut and keep all the seeds necessary for creation inside the pot. Then he advised that he should spread the Vedas, Agamas, Puranas etc on all 4 sides in the kalash. He asked him to place a bunch of Mango leaves and a coconut at the top of the pot so that it gets the shape of the Kalash. He advised him to tie the sacred thread (upavidh) around the pot and inside the pot put flowers etc before sealing it. Then he asked him to keep it at the top of Mount Meru (which is a residence of Lord Brahma) and hang it from the ceiling by tying it with a rope made of sacred grass (darbha). He asked him to worship it with bilva leaves by placing it along with flowers over the coconut. He asked him to make this Kalash sacred by sprinkling the amrut over the Kalash. He told him that during the pralay, this Kalash will flow along the water and will stop at a place. Then he will appear as a hunter (Kiratmoorthy) and break the pot so that Lord Brahma can start srishti.

Lord Brahma followed the instructions to the point. When the pralay came, there was chaos around as nature's fury was at its highest in all forms. The Meru parvat also was drowned in the pralay water and the Kalash along with the sacred grass tied around it started moving along the water towards the south. It reached a particular point and stayed at a place as pralaya water started receding. The sacred grass, the mango leaves, etc detached themselves and fell at that place.

Where the Bilva leaves fell, they formed a Bilva Vanam. The temple that was constructed was known as Nageshwarar temple. Lord Shiva is praised as BilvaVaneshwarar and Pathal-Beejanathar, Selvapiran and Mabanthai nathar.

According to Purana, the king of Serpent (Aadi-shesha) holds the earth on his head. The weight of the earth grew due to the sins committed on earth and hence he could not bear the weight. He worshiped Lord Shiva to grant him extra energy so that he can hold the earth. Lord Shiva accepted his request and granted him the extra energy by giving him 1000 heads instead of 1. Aadi-shesha came to this place, where the Bilva leaves fell during the maha-pralay. He installed a linga and worshiped Lord Shiva. As the Nagaraja worshiped Lord Shiva at this place, Lord Shiva is known as Nageshwarar. 

According to Sthala purana, Lord Surya once had lost his splendor due to a curse. He came to this place and created a sacred teertha (Surya teertha). He worshiped Lord Shiva. Pleased by his worship, Lord Shiva graced him and gave back his splendor.

King Rajendra Chola brought an idol of Ganesha as war trophy from the North and kept it at the hall in front of sanctum-sanctorum. This idol is praised as Gangai-Vinayaka. 

It is stated in purana that the planet Rahu (serpent king) worshiped Lord Shiva in four parts of the night at four places. The places are – Shri Nageshwarar temple - Kudanthai keezh kottam (Vilva vanam), Thirunageshwaram Naganathswami in Hibiscus van (Jaswand in Marathi), Nageshwar swami at Thirupampuram in Shamee van, Naganathar at Nagapattinum in Punnag vana.

A Shiva devotee Padakachery Ramalinga Swamigal took a lot of pains to renovate this temple which was in a dilapidated condition. He performed consecration in 1923. For this purpose, he collected funds by tying a pot around his neck and meeting people. 

Those who worshiped at this place:

AdiShesha, Lord Surya, King Nala and Serpents Daksha and Karkotaga.

Salient features:

1. ShivaLinga is a SwayambhuLinga, it was formed when the Bilva leaves from the Kalash fell at this place during Pralay. They formed Bilva Vanam and SwayambhuLinga.

2. The place is praised as Kudanthai Keezh Kottam (Kudanthai means Kumbhakonam, Keezh means East and kottam means temple).

3. This temple is a great marvel of Chola architecture, building technology and astronomy.

4. This is one of the temples participating in MahaMagam festival.

5. According to some puran, it is believed that Kumbhkonam is more sacred than Kashi.

6. This place is praised as BhaskaraKshetra as Lord Surya worshiped at this place.

7. Nataraja sabha is praised as Perambalam. It is in the form of a chariot. It is very beautiful with stone wheels, two horses and four elephants pulling it. There are 12 spokes in the wheels, these represent the 12 zodiac signs.

8. If one worships in a single day at Nageshwaram in the morning, Thirunageshwaram in the noon, Thirupampuram in the evening and Naganathar at Nagapattinum at night all sarpa dosha are removed. 

9. Sun’s rays fall on the ShivaLinga on the 11th, 12th and 13th day of the Tamil month of Chitrai at 6am.

10. Goddess MahaLakshmi and Lord AgniVeeraBhadra (Oordha Thandava moorthi) are opposite to each other.

11. Shrine of PralayKalRudra is not found anywhere except at this temple.

12. Goddess ShivaKamini is seen playing Thalam to the dance of Lord Nataraja at this temple and Lord Vishnu is playing the flute. This is a unique representation. Hence Lord Nataraja is praised as AnandaKoothar.

About the temple:

This is an east facing temple with 5 tiered Rajagopuram with 2 parikramas. The gopurams are on the east, west and south entrances. The Shiva linga is a Swayambhoo linga formed out of the bilva leaves that fell from the kalash during pralay. When we enter the temple on the left side, we have a Nandanvan (garden) and Singa-mukh-teertha. On the right hand side we have the shrine of Periyanayaki and Nataraja. The Nataraja mandap is in the shape of a chariot. We come across at the entrance of the sanctum – Nandi, Balipeeth and Dhwajastambh at their usual positions. The shrine of Lord Shiva is facing the east. The Swayambhoo linga is very broad at the base (avudyai in Tamil) and cylindrical top (bana in Tamil) is smaller in size. 

The koshta moorthys are Lord Ganesha, Lord Dakshinamoorthy, Lord Ardhanarishwarar, Lord Brahma & Goddess Durga. In a small shrine we come across Lord Chandikeshwarar. 

Ambika’s shrine: Ambika is a separate south facing shrine, on the right side of Rajagopuram in the outer parikrama of Nataraja shrine. Her shrine is with sanctum-sanctorum, Artha-mandap and Vimana. 

The Nataraja-sabha is in the form of a chariot similar to those at DaraSuram temple and at Sarangapani temple at Kumbhakonam. The chariot is sculptured in such as if it is being pulled away by 2 horses and 4 elephants. The twelve spokes on the wheel are supposed to represent twelve zodiac signs. Lord Nataraja is also known as Anand-Koothandavar. In this shrine we find the idol of Goddess Shivakaami clapping the hands to the dance of Lord Nataraja while Lord Vishnu is playing the flute. 

Gangai Vinayaka shrine: The Chola king Rajendran had made an expedition to the Himalayas and the victorious army brought a beautiful Ganesh idol from there as a trophy and installed it at this place. This shrine is known as Gangai Vinayaka shrine. 

In the parikrama we come across the sapta-vidangas. There is a separate shrine for Rahu. There is a separate shrine for Rudra known as Pralayakaal Rudra. 

Other shrines and idols in the premises: Lord Vinayaka, Lord Muruga with Valli and Deivanai, Juragara Vinayaka, Somaskandha Moorthy, Saptamatrika, Valanchuzhi (trunk curved towards right) Vinayaka, Mahakali, Agniveerabhadra, Vishnu-Durga, Padaivetti Mariamman, Lord Surya, Goddess GajaLaxmi, Aadishesha (King of serpent), Lord Aiyanar. Goddess Mahakali & Agni Veerabhadra (Urdhwa-tandav Moorthy) are opposite to each other in separate shrines. The 2 idols are sculptured in such a manner that one feels they are competing with one another in a dance competition. The idols have very fearsome countenance. 

In the parikrama, we come across Ayyanar, Sapta-Matrika, Sapta-Linga, NavaGraha, ShivaLingas that represent the Sapta-Vidanga Kshetra.

Prayers :

People pray here for 

1. Relief from Rahu dosha (worship during Rahu Kaal or between 4.30-6 pm daily) 

2. Reunion of estranged couples 

3. Removal of marriage obstacles 

4. For a child boon 

5. For relief from fever people pray to Jwarahar Ganesha. 

Pooja:

Regular, daily rituals, Pradosh pooja and special pooja are performed regularly.

Festivals: 

Almost all festivals are similar to other Shiva mandirs.

Some of the important festivals are: 

Maasi (Feb-March): Mahamagam festival, Maasi Brahmotsavam

Panguni (March-April): Panguni uttiram. 

Purattasi (Sept-Oct): Navarathri

Margazhi (Dec-Jan): Thiruvadarai

Timings:  6 am -12.30 pm & 4.30 pm to 9 pm

Address: Shri Nageshwarar Swami temple, Kumbhakonam (Keezhkottam), TN 612001. 

Phone: +91 4352430386

Courtesy: Following sites 

https://tamilnadu-favtourism.blogspot.com/, https://temple.dinamalar.com/en/

कुंभकोणम येथील श्री आदि कुंभेश्वरर मंदिर

हे मंदिर श्री कुंभेश्वरर स्वामी मंदिर म्हणून प्रसिद्ध आहे. कुंभकोणमच्या मध्यवर्ती भागामध्ये पोर्ट्रमरै कुलम (गोल्डन लोटस पॉंड) च्या जवळ हे मंदिर वसलं आहे. अपूर्ण गोपुर (मोट्टै) हि ह्या मंदिराची महत्वाची खूण आहे. हे पाडळ पेथ्र स्थळ कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावर आहे. शैव संत संबंधर, अप्पर आणि वल्लळर ह्यांनी ह्या मंदिराची स्तुती गायली आहे. शैव संत अरुणागिरिनाथर ह्यांनी येथील भगवान शिवांची स्तुती गेली आहे. म्हणून हे मंदिर सातव्या शतकाच्याही आधीपासून अस्तित्वात असावं. पल्लव राजांनी ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला असावा असा समज आहे. सध्याचे दगडी बांधकाम चोळा राजांनी नवव्या शतकामध्ये बांधलं आहे. पुढे ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार आणि विस्तार चोळा आणि विजयनगर साम्राज्याच्या राजांनी केला आहे. चोळा साम्राज्याच्या काळाचे शिलालेख इथे उपलब्ध नाहीत. नागेश्वरर मंदिरातल्या शिलालेखांमध्ये विजयनगर आणि नायक राजांनी मंदिरासाठी दिलेल्या देणग्यांचा उल्लेख आहे. महामागम उत्सवाशी निगडित असलेल्या १२ मंदिरांपैकी हे एक मंदिर आहे. तसेच हे कुंभकोणम प्रदेशातील सप्त स्थानांमधीलपण एक मंदिर आहे.

मूलवर: श्री कुंभेश्वरर, श्री अमृतेश्वरर, श्री कुळजर
देवी: श्री मंगलांबीगाई, श्री मंत्रपीठेश्वरी
पवित्र तीर्थ: महामागम तलाव, पोर्ट्रमरै कुलम (विहीर) आणि १२ इतर तीर्थे, कावेरी नदी.
क्षेत्र वृक्ष: शमी (तामिळ मध्ये वन्नी)

क्षेत्र पुराण:

१. एकदा प्रलयाच्या आधी ब्रह्मदेवांना “जर सृष्टीनिर्मितीची सर्व बीजे नाश पावली तर परत सृष्टीनिर्मिती कशी करायची” हा प्रश्न पडला. ह्या प्रश्नाला समाधानकारक उत्तर मिळविण्यासाठी त्यांनी सृष्टिसंहारक भगवान शिवांकडे धाव घेतली. भगवान शिवांनी त्यांना सृष्टीनिर्मितीची बीजे कशी जपायची आणि प्रलयानंतर परत सृष्टीनिर्मिती कशी करायची ह्याबद्दल ज्ञान प्रदान केलं. त्यांनी ब्रह्मदेवांना अमृत आणि माती ह्यांचं मिश्रण करून त्यापासून एक कलश निर्मायला सांगितलं. आणि त्यामध्ये अमृत आणि सृष्टीनिर्मितीला आवश्यक सर्व बीजे कलशामध्ये पेरायला सांगितली. त्या कलशाच्या चारी बाजूंना वेद, पुराणे, आगमशास्त्रे पसरायला सांगितली. त्या कलशाच्या तोंडाशी पांच आंब्याची पाने ठेवून त्या वरती नारळ ठेवण्यास सांगितले जेणेकरून त्याला कलशाचा आकार येईल. तसेच तो कलश बंद करण्याआधी त्या कलशाला एक यज्ञोपवीत (जानवे) गुंडाळण्यास सांगितले. त्या तयार झालेल्या कलशाला भगवान शिवांनी मेरुपर्वताच्या शिखरावर जेथे ब्रह्मदेवांचे वसतिस्थान आहे तिथे ठेवावयास सांगितले आणि त्याला दर्भाच्या दोरीने छतास टांगावयास सांगितले. त्यानंतर त्यांनी त्या कलशाची बिल्वपत्र आणि फुलांनीं पूजा करण्यास सांगितले. आणि त्या कलशावर अमृताचा शिडकाव करून पवित्र करण्यास सांगितले. भगवान शिव म्हणाले कि प्रलयाच्या वेळेस हा कलश वाहत जाऊन एका स्थळी थांबेल. आणि मग भगवान शिव स्वतः किरटमूर्तींच्या (शिकारी) रूपात येऊन तो कलश फोडतील जेणेकरून ब्रह्मदेव सृष्टीची निर्मिती परत चालू करू शकतील.

ब्रह्मदेवांनी भगवान शिवांच्या सर्व सूचनांची अचूक अंमलबजावणी केली. पुढे जेव्हा प्रलय आला त्यावेळी निसर्गाच्या कोपाची पराकाष्ठा झाल्याने सगळीकडे अंदाधुंदी माजली. मेरू पर्वत पण प्रलयामध्ये बुडून गेला. तो कलश वाहत वाहत दक्षिणेकडे जाऊ लागला आणि एका स्थळी जाऊन थांबला. जसजसं प्रलयाचे पाणी ओसरायला लागले तसतसं कलशाच्या भोवतीचे दर्भ, जानवे हे कलशापासून अलग झाले. ज्या ठिकाणी आंब्याची पाने पडली त्या ठिकाणी शमीचे वृक्ष उगवले आणि कलशाला बांधलेल्या दर्भाचे शिवलिंगात रूपांतर झाले. त्या ठिकाणी एक बिल्व वृक्ष होते आणि तिथे सात देवी अवतरल्या आणि त्या स्थळाच्या रक्षणकर्त्या बनल्या. दर्भाचे जे शिव लिंग बनले त्याचे नाव दर्भ लिंग पडले. हे सगळं समुद्राच्या पश्चिमेस घडलं. त्यानंतर कलश वायव्य दिशेला सरकायला सुरुवात झाली आणि पुढे जाऊन तो थांबला. त्या क्षणी आकाशवाणी झाली ज्यामध्ये सांगितलं गेलं कि हा कलश आता ह्या ठिकाणी स्थिर होईल आणि हे स्थळ सर्व स्थळांमध्ये पवित्र स्थळ मानलं जाईल. ह्या ठिकाणी कलश म्हणजेच कुंभ स्थित झाला म्हणून ह्या स्थळाला कुंभकोणम असे नाव पडले.

श्री आदिकुंभेश्वरर मंदिर: ह्या ठिकाणी कलश प्रथम थांबला. असा समज आहे कि भगवान शिवांनी स्वतः अमृत आणि माती मिसळून इथे शिवलिंग बनवलं. त्यांनी इथे शिव लिंगाची पूजा केली. ह्या शिवलिंगाचा आकार कलशाच्या गळ्यासारखा आहे.   

२. ह्या ठिकाणी भगवान शिवांनी आपल्या शरीराचा अर्धा भाग श्री पार्वती देवींना दिला तसेच त्यांनी ३६ कोटी मंत्रशक्ती पण अर्पण केल्या. श्री पार्वती देवींनी पण आपल्या ३६ कोटी मंत्रशक्ती भगवान शिवांना अर्पण केल्या. म्हणून श्री पार्वती देवींना इथे श्री मंत्रपीठेश्वरी असं नाव आहे. हे स्थळ शक्तीपीठ समजलं जातं.

३. पुराणांमध्ये असा उल्लेख आहे कि श्री विनायकर इथे भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींच्याही आधी इथे आले. म्हणून इथे श्री विनायकांना श्री आदिविनायकर असे नाव आहे.

४. स्थळपुराणानुसार ह्या ठिकाणी श्री मुरुगन ह्यांना सुरपद्मन राक्षसाबरोबरच्या युद्धाला निघण्याआधी श्री मंत्रपीठेश्वरी ह्यांच्याकडून मंत्रोपदेश मिळाला. 

५. भगवान महाविष्णूंनी इथे भगवान शिवांची पूजा केली आणि त्यांना चक्र प्राप्त झालं म्हणून भगवान महाविष्णूंना इथे चक्रपाणी म्हणलं जातं. 

६. भगवान विष्णूंना इथे भगवान शिवांची पूजा करून धनुष्य (शारंग) प्राप्त झालं म्हणून इथे भगवान विष्णूंना इथे शारंगपाणी म्हणलं जातं.

ह्या ठिकाणी ज्यांनी उपासना केली त्यांची नावे:

श्री ब्रह्मदेव, भगवान महाविष्णू, भगवान विष्णू, श्री मुरुगन, श्री इंद्रदेव, कामधेनू, कश्यप ऋषी, हेम ऋषी, मूर्खनायनार, नव-कन्निका (नऊ पवित्र नद्या - गंगा, यमुना, नर्मदा, सरस्वती, कावेरी, गोदावरी, कृष्ण, तुंगभद्रा आणि शरयू).

वैशिष्ट्ये:

१. महामागम उत्सवात भाग घेणाऱ्या मंदिरांपैकी हे एक मंदिर आहे.

२. किराटमूर्तींचे इथे स्वतंत्र देवालय आहे.

३. इथले शिवलिंग मातीचे बनले आहे आणि ते सुवर्णकवचाने आच्छादलेले आहे. अभिषेक फक्त शिवलिंगाच्या पायथ्याशीच (अवूदयार) केला जातो. सिवेटचा (तामिळ मध्ये पुन्नुगु) लेप लावला जातो. 

४. इथले शिवलिंग खूप मोठे आहे आणि म्हणून ह्या शिवलिंगाला महालिंगम असे म्हणाले जाते.

५. इथली श्री मुरुगन ह्यांची मूर्ती अद्वितीय आहे. त्यांना सहा मुखे आहेत आणि सहा हात आहेत. ते त्यांच्या मोर ह्या वाहनावर त्यांच्या पत्नींसमवेत बसले आहेत. 

६. हे स्थळ काशीपेक्षाही पवित्र मानलं जातं. 

७. इथले राजगोपुर अपूर्णावस्थेत आहे. म्हणून त्याला मोट्टैगोपुर असं म्हणतात.

८. सोळा स्तंभांच्या मंडपामध्ये, ज्याचे नाव नवरात्री मंडप असे आहे, एका दगडामध्ये २७ नक्षत्रे आणि १२ राशी कोरलेल्या आहेत. 

९. इथे नादस्वरम नावाचे दगडापासून बनवलेले संगीत वाद्य आहे.

१०. हे ५१ शक्तिपीठांमधलं पहिलं शक्तीपीठ मानलं जातं. 

११. नवकन्निका ज्या महामागम तलावात स्नान करतात त्या पोर्ट्रमरै कुलम (गोल्डन लोटस पॉंड) मध्ये पण स्नान करतात.

१२. महामागम तलावामध्ये २० छोटे तलाव आणि तीर्थे आहेत असा समज आहे.

१३. परिक्रमा अशा पद्धतीने रचलेली आहे कि जेव्हा ह्या परिक्रमेमध्ये प्रदक्षिणा घातली जाते ती भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्या दोघांना एकत्र घातली जाते. हि रचना गणेश पुराणामधल्या श्री गणेशांची भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांच्या भोवती घातलल्या प्रदक्षिणेशी संलग्न आहे. 

मंदिराबद्दल माहिती:

गाभाऱ्यामध्ये गाभारा, अंतराळ आणि अर्थमंडप आहेत. हे पूर्वाभिमुख मंदिर आहे. इथले मुख्य राजगोपुर नऊ स्तरांचे आहे आणि १२८ फूट उंच आहे. ह्या मंदिरामध्ये तीन प्रकार (परिक्रमा) आहेत.

जसे आपण मंदिरात प्रवेश करतो तसे आपल्याला बलीपीठ, ध्वज स्तंभ आणि नंदि ह्यांचे दर्शन होते. नंदिंची मूर्ती खूप भव्य आणि सुंदर आहे. पहिल्या परिक्रमेमध्ये ६३ नायनमार, सप्त मातृका, कामधेनू ह्यांच्या मूर्ती तसेच भव लिंग, सर्व लिंग, ईशान लिंग, पशुपती लिंग, रुद्र लिंग, उग्र लिंग, भीम लिंग आणि महा लिंग आहेत.

इथले शिवलिंग स्वयंभू आहे. शिवलिंग मातीचे असल्याकारणाने त्यावर अभिषेक होत नाही. शिवलिंगाच्या पायथ्याशीच फक्त अभिषेक केला जातो. शिवलिंगावर वेळोवेळी सिवेटचा (तामिळ मध्ये पुन्नुगु) लेप लावला जातो. शिव लिंग भव्य असल्याकारणाने त्याला महालिंगम असं म्हणतात आणि ते थोडं एका बाजूला वाकलं आहे. नवरात्री मंडपामध्ये सिंहाचे एक अद्वितीय शिल्प आहे.

असा समज आहे कि इथले शिव लिंग प्रत्यक्ष भगवान शिवांनी प्रलयानंतर म्हणजेच नवीन युगाच्या आरंभी तयार केले आहे. त्यांनी हे शिवलिंग अमृत, माती आणि कलशाचे तुटलेले भाग हे मिसळून तयार केले आहे. हे शिव लिंग कलशाच्या आकाराचे आहे म्हणजेच पायथ्याशी रुंद तर जसजसे वरती जातो तसतसे निमुळते होत जाते.

हे पीठ विष्णू शक्ती पीठ म्हणून पण प्रसिद्ध आहे. 

भगवान शिवांनी सृष्टिनिर्मितीच्या बीजांची ती कुंभामध्ये ठेऊन त्यांचं रक्षण केलं म्हणून त्यांना इथे श्री कुंभेश्वरर असं नाव आहे.

इतर देवता आणि देवालये:

कोष्ठ मूर्ती: श्री विनायकर, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री ब्रह्मदेव, भगवान विष्णू. 

श्री चंडिकेश्वरर ह्यांची मूर्ती त्यांच्या नेहमीच्या स्थानी आहे. ह्याच परिक्रमेमध्ये आपल्याला पुढील मूर्ती बघावयास मिळतात - श्री विनायकर, श्री मुरुगन, श्री गजलक्ष्मी देवी, श्री नटराज, श्री सोमस्कंदर, श्री किरटमूर्ती, नालवर, श्री वीरभद्र, श्री काशीविश्वनाथ आणि श्री विशालाक्षी देवी, श्री सरस्वती देवी आणि श्री ज्येष्ठादेवी. 

ह्या परिक्रमेमध्ये श्री वलमचुळीविनायकर म्हणजेच श्री गणेशांची मूर्ती बघावयास मिळते. ह्या मूर्तीमध्ये श्री गणेशांची सोंड उजव्याबाजूला वळली आहे. तसेच श्री भिक्षाटनर, श्री अन्नपूर्णी देवी, श्री महालक्ष्मी देवी ह्यांच्या मूर्ती आणि अक्षय लिंग, सहस्र लिंग हे पण पाहावयास मिळतात. दुसऱ्या परिक्रमेमध्ये श्री पार्वती देवींची मूर्ती आहे. तसेच शयनगृह पण आहे. दुसऱ्या परिक्रमेमध्ये ह्या शिवाय पुढील मूर्ती आहेत - श्री सट्टैनाथर, श्री चंद्र, श्री सूर्य, श्री वल्लभगणेश, श्री लक्ष्मीनारायण, श्री वन्नीविनायकर, श्री कुंभमुनिसिद्ध, श्री अष्टभुजा दुर्गा, श्री नवनीतविनायकर, श्री काळभैरव, श्री ज्वरहरेश्वरर, श्री शास्ता, श्री महानगोविंददीक्षितर आणि श्री नागांबळ.

श्री अंबिका देवींचे स्वतंत्र दक्षिणाभिमुखी देवालय आहे. त्यांच्या उजव्याबाजूला श्री सोमस्कंदांची मूर्ती आहे.

ह्या मंदिरामध्ये नवग्रहांचे देवालय आहे. 

श्री मंगलांबिका पिवळी साडी परिधान करून आहेत आणि त्यांच्या मुखाला हळदीचा लेप लावला आहे आणि कपाळावर कुंकवाचा तिलक आहे. श्री मंगलनायकी ह्यांना श्री मंत्रपिठेश्वरी असं पण म्हणतात. श्री मंगलांबिका ह्यांच्या मूर्तीवर दर संध्याकाळी अभिषेक केला जातो. श्री किरटमूर्ती ह्यांचे स्वतंत्र देवालय आहे. श्री मुरुगन त्यांच्या श्री वल्ली आणि श्री दैवानै ह्या दोन पत्नींसमवेत मोरावर आरूढ आहेत अशी मूर्ती आहे. त्यांना सहा मुखे आहेत आणि बाराऐवजी सहा हात आहेत.

ह्या मंदिराशी निगडित चौदा तीर्थे आहेत - महामाघम तीर्थ, पोर्ट्रमरै तलाव, वरुण तीर्थ, कश्यप तीर्थ, चक्र तीर्थ, मातंग तीर्थ, भागवत तीर्थ, मंगल तीर्थ, नाग तीर्थ, कुरा तीर्थ, चंद्र तीर्थ, सूर्य तीर्थ, गौतम तीर्थ आणि वराह तीर्थ.

नवरात्री मंडपामध्ये १६ स्तंभ आहेत. हा मंडप विजयनगर साम्राज्याच्या राजांनी बांधला. इथे २७ नक्षत्रे आणि १२ राशी एका दगडामध्ये कोरल्या आहेत. ग्रॅनाईटने बनवलेले नादस्वरम नावाची दोन सुषिर संगीत वाद्ये (पाईप इन्स्ट्रुमेंट) इथे आहेत.

मंदिराच्या समोर पोर्ट्रमरै तलाव आहे. भाविकजन पोर्ट्रमरै तलावात स्नान घेण्याआधी महामाघम तीर्थामध्ये स्नान घेतात.

परिक्रमेमध्ये नवकन्नीका (नऊ पवित्र नद्या) आहेत. त्यांची नावे - गंगा, यमुना, नर्मदा, सरस्वती, कावेरी, गोदावरी, कृष्णा, तुंगभद्रा आणि शरयू. 

प्रार्थना:

१. भाविक जन इथे पुढील कारणांसाठी प्रार्थना करतात - कलेमध्ये प्राविण्य प्राप्त करण्यासाठी, व्यापार आणि व्यवसायामध्ये यशप्राप्तीसाठी, विवाहातल्या अडचणी दूर होण्यासाठी, अपत्यप्राप्तीसाठी आणि संपत्ती आणि समृद्धीप्राप्तीसाठी.

२. भाविकांचा असा समज आहे कि मघा नक्षत्रादिवशी किंवा महामाघम उत्सवाच्या काळात इथल्या पवित्र तीर्थात स्नान करून भगवान शिवांची पूजा केल्यास गतजन्मींच्या पापांचं क्षालन होऊन मोक्षप्राप्ती होते.

३. ग्रहदोषांच्या परिणामांचा परिहार करण्यासाठी भाविक जन इथे श्री कुंभमुनी सिद्धर ह्यांची प्रार्थना करतात. 

पूजा:

१. नित्य दैनंदिन पूजा केल्या जातात. 

२. नियमितपणे प्रदोष पूजा केली जाते. 

३. आवनी ह्या तामिळ महिन्याच्या दर रविवारी विशेष पूजा केली जाते.

मंदिरात साजरे होणारे सण:

चित्राई (एप्रिल-मे): सप्तस्थानं उत्सव

वैकासि (मे-जून): थिरकल्याण (विवाह उत्सव)

आनी (जून-जुलै): थिरुमंजनं

आडी (जुलै- ऑगस्ट): पुरम नक्षत्रावर १८ दिवसांचा उत्सव

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): इथे मासीमाघम उत्सव फार मोठ्या प्रमाणात साजरा होतो. अश्विनी नक्षत्रावर ध्वजारोहण होऊन उत्सवाची सुरुवात होते. आठव्या दिवशी भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींची विशेष पूजा केली जाते, नवव्या दिवशी रथयात्रा, दहाव्या दिवशी पंचमूर्तींची मोर, मूषक आणि ऋषभ वाहनांवरून मिरवणूक निघते.

मंदिराच्या वेळा: सकाळी ५.३० ते दुपारी १२.३०, दुपारी ४ ते रात्री ८.३०

पत्ता: श्री आदि कुंभेश्वरर मंदिर, कुंभकोणम (थिरुकूडमुकू), जिल्हा: तंजावूर, तामिळनाडू  ६१२००१

दूरध्वनी: +९१-४३५२४२०२७६

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri AadiKumbheshwarar Temple at Kumbhakonam

This temple is popularly known as Kumbheshwarar Swami temple. It is situated in the heart of Kumbhakonam city near the golden lotus pond (Potramarai Kulam in Tamil). Unfinished (mottai, in Tamil) Gopuram is the landmark of this temple. This is a padal petra sthalam on the southern bank of Kaveri praised by Shaiva saints Sambandhar, Appar and Vallalar. Saint Arunagirinathar sang a sacred hymn to Lord Shiva at this temple. This temple must have existed even before the 7th century and it is believed to have been constructed by Pallava king. The present masonry structure was built by Chola kings in the 9th century. The temple has been renovated and extended by Chola and Vijayanagar kings. There are no inscriptions available pertaining to the Chola period. Some inscriptions in the Nageshwarar temple give an account of some endowments made by Vijayanagar kings and the Nayaks. This is one of the twelve temples connected with MahaMagham festival. It is also one of the sapta-sthana temples of Kumbhakonam.

Moolavar: Shri Kumbheswarar, Shri Amrudeshwarar, Shri Kuzhajar
Devi: Shri Mangalambigai and Shri Mantrapeetheshwari.
Sacred teertha: Mahamagham tank, Potramarai kulam (well) and twelve other teerthas, Kaveri river
Kshetra Vruksha: Shami (Vanni in Tamil)

Kshetra purana:

1. Once just before pralaya, Lord Brahma, had a doubt in his mind that, ‘if all the seeds for creation are destroyed, how to start the creation?’. He rushed to Lord Shiva – the destroyer, for guidance. At that time Lord Shiva advised him about the manner in which the seeds for new creation can be preserved and at the same time how to start the creation after pralaya. He advised Lord Brahma to make a pot by mixing mud (sand) and amrut. Then fill it up with amrut and keep all the seeds necessary for creation inside the pot. Lord Shiva advised that he should spread the Vedas, Agamas, Puranas etc. on all 4 sides in the kalash. Lord Shiva asked him to place a bunch of Mango leaves and a coconut at the top of the pot so that it gets the shape of the Kalash. Lord Shiva further advised him to tie the sacred thread (upavidh) around the pot and put flowers inside the pot before sealing it. Lord Shiva asked him to keep the pot at the top of Mount Meru (which is a residence of Lord Brahma) and hang it from the ceiling by tying it with a rope made of sacred grass (darbha). He asked him to worship it with Bilva leaves by placing it along with flowers over the coconut. He asked him to make this Kalash sacred by sprinkling the amrut over the Kalash. He told him that during the pralay, this Kalash will flow along the water and will stop at a place. Then he will appear as a hunter (Kiratmoorthy) and break the pot so that Lord Brahma can start Shrusti.

Lord Brahma followed the instructions to the point. During pralay, there was chaos around, as nature’s fury was at its highest in all forms. The Meru parvat also drowned in the pralay water. The Kalash along with the sacred grass tied around it, started moving in the water towards the south. It reached a particular point and stayed at a place. As pralay water started receding, the sacred grass, the mango leaves, etc. detached themselves and fell at that place. The place where the mango leaves fell, a Shamee tree manifested, and the sacred grass tied around the kalash became a Linga. There was a Bilva tree and seven goddesses appeared and stood guard over that place. The darbha that formed the Linga is known as “Darbha Linga”. All this happened on the western side of the sea. Then kalash started moving towards the Northwest direction and stopped at a place. At the very same instant, there was a celestial voice stating that this is the place where the kalash will stay finally and there is no other kshetra that will be more sacred than this place. As kalash stayed at this place, it is known as Kumbhakonam.

Aadikumbeshwarar temple – This is the place the amrut kalash stopped first. It is believed that Lord Shiva himself made a Shivalinga by mixing amrut and mud (sand). He worshipped the Shiva Linga at this place and the linga is in the shape of the neck of the pot (kalash).

2. At this place, Lord Shiva gave half of his body to Goddess Parvati, he gave 36 crores of Mantra-Shakti to Goddess Parvati. Goddess Parvati also gave 36 crores of her Mantra-Shakti to Lord Shiva. Hence Goddess Parvati is praised as MantraPeetheshwari. This place is considered as one of the Shaktipeeth.

3. It is stated in puran, that Lord Vinayaka arrived well before Lord Shiva and Lord Parvati came to this place. Hence he is praised as AdiVinayaka.

4. The Sthala-puran states that Lord Muruga received Mantra-Upadesh from Goddess MantraPeeteshwari, before going to war with asura SooraPadman.

5. Lord MahaVishnu worshiped Lord Shiva at this place and was bestowed with the Chakra, hence Lord MahaVishnu is praised as Lord Chakrapani.

6. Lord Vishnu was bestowed with the bow (sarang) by Lord Shiva. Hence Lord Vishnu is praised as Lord Sarangapani. 

Those who worshiped at this place:

Lord Brahma, Lord MahaVishnu, Lord Vishnu, Lord Muruga, Lord Indra, Kamadhenu, Sage Kashyap, Hema rishi, Moorkhanayanar, Nava-Kannigas (nine sacred rivers), namely Ganga, Yamuna, Narmada, Saraswati, Kaveri, Godavari, Krishna, TungaBhadra and Sharayu.

Salient features: 

1. This temple is one of the temples that participate in the MahaMagham festival.

2. There is a separate shrine for Kirata (hunter) moorti.

3. The ShivaLinga is made of sand and is covered by a golden kavach. Abhishek is made only for Avudayar. Civet (Pungunu in Tamil) is only applied.

4. ShivaLinga is very large in size and hence is praised as MahaLingam.

5. Idol of Lord Muruga is unique. He has six faces and six hands, he is sitting on his peacock mount along with his consorts.

6. This place is considered more sacred than Kashi.

7. The RajaGopuram is unfinished, hence it is known as MottaiGopuram.

8. In a 16 pillared mandap, which is known as Navaratri mandap, 27 stars and 12 zodiac signs are sculptured on a single stone.

9. There is a musical instrument known as NadaSwaram made of stone.

10. This place is considered as the first of 51 Shaktipeetha. 

11. The Nava Kannigas who take bath in the MahaMagham tank, also take bath in the golden lotus pond (Portramarai Kulam).

12. It is believed that there are 20 ponds and teertha inside the MahaMagham tank.

13. The parikrama is designed in such a way that, when we do pradakshina in the prakaram, we do pradakshina of both - Goddess Parvati and Lord Shiva. This is in keeping up with the puran of Lord Ganesha going around his parents in order to go around the universe.

About the temple:

The sanctum sanctorum consists of sanctum, Antarala and Ardha-Mandap. This is an east facing temple. The main RajaGopuram is 9-tiered and is about 128 feet tall. There are three prakarams in the temple.

As we enter through the Rajagopuram, we come across Balipeeth, Dhwaja stambha and Nandi. The Nandi is big and beautiful. In the first prakara, we come across the idols of 63 Nayanmars, Sapta-Matrikas, Kamadhenu and Bhava linga, Sarva linga, Eshana linga, Pashupathi linga, Rudra linga, Ugra linga, Bheem linga and Maha linga. 

The ShivaLinga is a Swayambhu Linga.

As the Shiva Linga is made of sand there is no Abhisheka for the Shiva Linga. They apply only punugu (civet – a cent) once in a while. As the Shiva linga is very huge it is known as Mahalingam and it is inclined to one side. Abhishek is performed only at the base of Shiva Linga. There is a sculpture of a lion in the Navaratri mandap which is very unique.

The Shiva Linga in this temple is believed to have been made by Shri Shiva Himself after the pralaya i.e. at the beginning of new Yuga. He made this Linga by mixing sand, nectar and broken pieces of the kalash. This Shiva linga is in the same shape as a pot i.e. broad at the bottom and needle shape as it rises. This peetham is also a Vishnu shakti peeth. As Lord Shiva was responsible for protecting the seeds (beej) for creation by keeping it in a kumbha, He is known as Lord Kumbheshwarar.

According to Kshetra purana, the Nava-kumarikas (nine rivers) who take bath in the Mahamagham tank, also take bath in the Potramarai kulam. 

Other deities and shrines: 

Koshta-murthis: 

Lord Vinayaka, Lord Dakshinamurthy, Lord Brahma, Lord Vishnu. Shrine of Lord Chandikeshwarar is in the usual position. 

In the same parikrama, we come across idols of Lord Vinayaka, Lord Muruga, Goddess Gajalakshmi, Lord Nataraja, Lord Somaskanda, Idol of Lord Keeratmoorthy, Lord Nalavar, Lord Veerabhadra, Lord Kashi-Vishwanath and Goddess Vishalakshi, Goddess Saraswati and Goddess Jyesthadevi. In this corridor, we come across a Ganesha idol known as Lord Valam Chuzhi Vinayaka whose trunk is curved towards the right. We also come across Lord Bhikshadanar, Akshaya linga, Sahasra linga, Goddess Annapurni and Goddess Mahalakshmi. 

When we enter 2nd prakaram, we come across the shrine of Goddess Parvati. We also come across the Shayana graha. In the 2nd corridor, there are idols of Lord Sattainathar, Lord Chandra, Lord Surya, Lord Vallabha-Ganesha, Lord Lakshmi-Narayan, Lord Vanni-Vinayaka, Shri Kumbh muni siddha. The idols of Goddess Ashtabhuja Durga, Lord Navaneet Vinayaka, Lord Kala-Bhairva, Lord JwaraHareshwarar, Lord Shasta, Shri Mahan Govind Dikshidar and Shri Nagambal. 

Ambika is in a separate, south facing shrine. Her shrine is parallel and to the left of Kumbheshwarar’s shrine. To the right of her shrine we come across the shrine of Lord SomaSkanda.

There is a NavaGraha shrine in the temple complex.

Goddess Mangalambika is dressed in a yellow silk saree and her face is smeared with yellow turmeric paste and she has tilak of red vermillion (kunku). Goddess Mangalanayaki is also known as Goddess Mantrapeetheshwari. There is a separate shrine for Shri Keeratmoorthy and special abhishek is done in the evenings for Goddess Mangalambika. We come across Shri Muruga, seated on his mount peacock along with his consorts, Shri Valli and Shri Deivanai. He has six faces but has only 6 hands instead of twelve. 

There are fourteen holy teerthas associated with this temple namely – Mahamagham tank, Putramarai tank, Varun teertha, Kashyap teertha, Chakra teertha, Matanga teertha, Bhagawat teertha, Mangala teertha, Naag teertha, Kura teertha, Chandra teertha, Surya teertha, Gautam teertha and Varaha teertha. 

Navaratri mandap is a 16 pillared hall, which was built by Vijayanagar kings. 27 Star and 12 zodiac signs are sculptured in a single stone. There are two pipe instruments known as NadaSwaram in Tamil that are made of granite.

The Potramarai kulam (tank) is at the front side of the temple. People take a dip in the Mahamagam tank before taking a bath in the Potramarai kulam.

The NavaKannigas (9 sacred rivers) are in the prakaram. There are 9 sacred rivers namely, Ganga, Yamuna, Narmada, Saraswati, Kaveri, Godaveri, Krishna, TungaBhadra and Sharayu.

Prayers:

1. Devotees worship in the temple for excellence in Arts, for success in trade and business, for removal of marriage obstacles, for child boon, for wealth and prosperity.

2. Devotees believe that worshiping Lord Shiva after taking bath on the day of Magha nakshatra and/or during MahaMagam festival in the sacred theertha will help in getting rid of one’s sins committed during previous births and attain salvation.

3. Devotees pray to Shri KumbhaMuni Siddhar for relief from adverse effects of planets.

Pooja:

Daily six rituals are performed.

Pradosh pooja is performed regularly.

On Sundays of Tamil month Avani, special pooja is performed.

Festivals:

Maasi (Feb-March): Maasimagam Brahmotsav on a huge scale. Ashwini nakshatra, flag hoisting indicates the beginning of the festival. 8th day special pooja for Lord and Devi. 9th day Chariot festival; 10th day festival – procession of panchamoorthis on peacock, mooshaka and rishabha.

Panguni (March-April): Float festival. 

Chitrai (April-May): Saptasthanam festival

Vaikaasi (May-June): Thirukalyanam (wedding festival) 

Ani (June-July): Thirumanjanam

Aadi (July-August): 18th day festival, festival on nakshatra Puram

Temple timing:

5:30am to 12:30pm, 4:00pm to 8:30pm.

Temple Address: Shri Kumbheshwarar Temple, Kumbhakonam (Thirukudamooku), District : Tanjore, TN 612001

Phone: +91-4352420276

Courtesy: Various websites.

थिरुवळंचुळी येथील श्री कबर्दीश्वरर मंदिर

हे शिव मंदिर कुंभकोणम येथील श्री आदिकुंभेश्वरर ह्या मंदिराशी निगडीत असलेल्या सप्तस्थानांमधलं एक मंदिर आहे. हे मंदिर श्री श्वेतविनायक मंदिर म्हणून प्रसिद्ध आहे. कुंभकोणम-तंजावूर मार्गावर पापनाशम मार्गे जाताना कुंभकोणम पासून हे मंदिर १ किलोमीटर्स वर आहे. हे पाडळ पेथ्र स्थळ कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावर आहे. शैव संत अप्पर आणि संबंधर ह्यांनी ह्या मंदिराची स्तुती गायली आहे. हे मंदिर सातव्या शतकाच्याही आधीपासून अस्तित्वात असावं. चोळा राजांनी हे मंदिर बांधलं असावं असं समजलं जातं आणि नंतर पांड्या आणि विजयनगर राजांनी ह्याचा विस्तार केला. इथे काही शिलालेख आहेत ज्यामध्ये मंदिराला दिलेल्या भेटवस्तु आणि देणग्यांचा उल्लेख आहे.  

मूलवर: श्री कबर्दीश्वरर, श्री वळंचुळीनाथर, श्री सेंचातैनाथर
देवी: श्री मंगलनायकी, श्री पेरियानायकीअंबाळ
पवित्र तीर्थ: कावेरी नदी, अरसालारू, जटातीर्थ
क्षेत्र वृक्ष: बिल्व
पुराणिक नाव: शक्तिवनम, थिरुनावर्थम, दक्षिणावर्थम

क्षेत्र पुराण:

१. यायारव ऋषींना १०० पुत्र होते. त्यांनी श्री पार्वती देवींकडे पुत्रीप्राप्तीसाठी प्रार्थना केली. श्री पार्वती देवींनी यायारव ऋषींची पुत्री म्हणून जन्म घेतला कारण त्यांना जटाधारी भगवान शिवांशी विवाह करण्याची इच्छा होती. लहानपणीच त्यांनी आपल्या पितांकडे भगवान शिवांबरोबर विवाह करण्याची इच्छा बोलून दाखवली आणि त्यांनी तपश्चर्या करण्यास सुरुवात केली. आपल्या दिव्य शक्तीने त्यांनी वाळूपासून शिव लिंग निर्माण केलं. त्यावेळी त्यांनी भगवान शिवांना गंगेमधून पाणी आणण्याची प्रार्थना केली. भगवान शिवांनी ह्या प्रार्थनेला प्रतिसाद देऊन त्यांनी आपल्या जटेमधल्या गंगेच्या पाण्याने तिथे जटातीर्थ नावाचं तीर्थ निर्माण केलं. श्री पार्वती देवींनी जटाधारी भगवान शिवांशी विवाह करण्याची इच्छा केली म्हणून इथे भगवान शिवांना श्री कबर्दीश्वरर असं संबोधलं जातं. (उर्दू मध्ये कबर म्हणजे जटा). भगवान शिवांनी श्री पार्वती देवींच्या प्रार्थनेला प्रतिसाद देऊन त्यांच्याशी ह्या ठिकाणी विवाह केला. श्री पार्वतीदेवींच्या इच्छेनुसार भगवान शिव इथे लिंगरूपात राहिले. ह्या लिंगाला श्री कबर्दीश्वरर असे नाव आहे.

२. पुढील क्षेत्र पुराणातील कथा ह्या स्थळाला थिरुवळंचुळी असं का म्हणतात ह्याचे स्पष्टीकरण देते. ह्या कथेचे तपशील अभिदान चिंतामणी ह्या ग्रंथामधून आले आहेत. समुद्र मंथनाच्यासमयी वासुकी सर्पाला दोरखंड वापरून क्षीरसमुद्र घुसळायला सुरुवात केली. वासुकीने विष ओतायला सुरुवात केली तेव्हा सर्व देव भयभीत झाले आणि ते भगवान शिवांकडे गेले. भगवान शिवांनी त्यांना ज्ञात करून दिले कि ते समुद्रमंथन चालू करण्याआधी श्री गणेशाला वंदन करायचे विसरले. म्हणून देवांनी समुद्राच्या फेसापासून श्री गणेशांची मूर्ती तयार केली आणि त्याची पूजा केली. तसे केल्यावर त्यांना वासुकीच्या विषापासून मुक्ती मिळाली. ह्या श्री गणेशाच्या मूर्तीला श्री श्वेतविनायक असे नाव आहे. 

३. श्री इंद्रदेवांना श्री श्वेतविनायकांची मूर्ती आपल्याकडे पूजेसाठी असावी अशी इच्छा झाली. त्याच वेळी इतर देवांना पण अशीच इच्छा झाली. शेवटी श्री श्वेतविनायकांची पूजा काही काळापुरती प्रत्येकाच्या ठिकाणी करावी असे ठरले. भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींनी श्री श्वेतविनायकांची पूजा कैलासावर केली, भगवान विष्णू आणि श्री महालक्ष्मी देवींनी वैकुंठात केली, श्री ब्रह्मदेव आणि श्री सरस्वती देवींनी सत्यलोकांत केली आणि शेवटी ती मूर्ती इंद्रलोकांमध्ये श्री इंद्रदेव आणि श्री इंद्राणीदेवींकडे पूजेसाठी आली. जेव्हा श्री इंद्रदेवांना गौतमऋषींनी दिलेल्या शापामुळे इंद्रलोक सोडायला लागला तेव्हां ते तीर्थयात्रेला निघाले आणि त्यांनी आपल्या बरोबर श्री श्वेतविनायकांची मूर्ती पण घेतली. श्री इंद्रदेव ह्या स्थळी पोचले आणि त्यांनी जटातीर्थामध्ये स्नान करण्याचे ठरवले. भगवान शिवांना वाटलं कि श्री श्वेतविनायकांची ह्या ठिकाणी स्थापना करावी. त्यांनी एका छोट्या बटूचे रूप धारण केलं. श्री इंद्रदेवांनी त्या बटुकडे श्री श्वेतविनायकांची मूर्ती तीर्थामध्ये स्नान करेपर्यंत सांभाळायला दिली. श्री इंद्रदेवांना आज्ञा होती कि हि मूर्ती जमिनीवर ठेवायची नाही. इंद्रदेव स्नान करत असताना त्या बटूने ती मूर्ती जमिनीवर ठेवली आणि अदृश्य झाला. इंद्रदेवांनी ती मूर्ती हलवण्याचा प्रयत्न केला पण ते त्यामध्ये सफल झाले नाहीत. त्यावेळी आकाशवाणीने इंद्रदेवांना ती मूर्ती तिथेच ठेवून ऑगस्ट च्या शुक्ल पक्षापासून (ऑगस्ट महिन्याचा दुसरा भाग) ते सप्टेंबर महिन्यातील पहिला पक्ष ह्या काळातल्या प्रत्येक सोमवारी ह्या मूर्तीची पूजा करायला सांगितली. पण इंद्रदेवांनीं तरीही मूर्ती हलवण्याचे प्रयत्न कायम ठेवले. त्यासाठी त्यांनी हत्ती, घोडे, रथ ह्यांचा उपयोग केला पण ते सफल झाले नाहीत. भगवान शिवांनी त्यांना परत प्रयत्न थांबवायला सांगितलं. त्यांनी इंद्रदेवांना सांगितलं कि सत्ययुगामध्ये श्री श्वेतविनायक कैलासावर राहून, तर त्रेतायुगामध्ये वैकुंठावर राहून, द्वापारयुगामध्ये सत्यलोकामध्ये राहून तर कलियुगामध्ये पृथ्वीवर राहून ते सर्वांवर कृपावर्षाव करतील आणि सर्वांच्या मनोकामना पूर्ण करतील.

४. एकदा महाशिवरात्रीच्या दिवशी श्री आदिशेष पाताळ लोकांमधून एक मोठं छिद्र पाडून पृथ्वीलोकावर भगवान शिवांची पूजा करण्यासाठी आले. कावेरी नदी ह्या छिद्रामधून वाहायला लागली. त्यावेळी येथे राज्य करत असलेल्या हरीध्वजन राजाला वाटले कि कावेरी अशी पाताळ लोकामध्ये वाहत राहिली तर दुष्काळ पडून सर्व लोकांना अन्नाची भ्रांत पडेल. म्हणून त्याने कावेरी नदी परत जमिनीवर वाहावी म्हणून भगवान शिवांना प्रार्थना केली. तेव्हा भगवान शिवांनी आकाशवाणीने त्या राजाला सांगितले कि जर राजा किंवा कोणी ऋषींनी छिद्रामध्ये शिरून बलिदान दिलं तर हे संकट टळू शकेल. लोकोपकारक वृत्ती ठेवून राजाने स्वतः ह्या छिद्रात शिरून बलिदान देण्याचे ठरवले. त्यावेळी ह्या गावाजवळच असलेल्या कोट्टैयुर गावामध्ये अत्री ऋषी (ज्यांना हेरंड असं पण म्हणतात) तपश्चर्या करत होते. त्यांना जेव्हा राजा छिद्रामध्ये शिरून बलिदान करायला तयार झाला आहे हे कळलं तेव्हा त्यांनी येऊन राजाला थांबवलं. राजाचं आयुष्य ऋषिंपेक्षाही मौल्यवान असल्याकारणाने हेरंड ऋषी स्वतः छिद्रामध्ये शिरले आणि त्यांनी कावेरी नदीला परत जमिनीवर आणलं. कावेरी नदी जिथून परत पृथ्वीवर आली त्या जागेला मेलकावेरी असं म्हणतात. ऋषी ज्या जागेतुन परत बाहेर आले त्या जागेला थिरुवळंपुरम असं नाव पडलं. सध्या त्या जागेला मेलपेरूपल्लम असं नाव आहे. पुढे जाऊन हेरंड ऋषींनी मेलपेरूपल्लम येथे तपश्चर्या करून मुक्ती प्राप्त केली.

ह्या ठिकाणी ज्यांनी उपासना केली त्यांची नावे:

श्री पार्वती देवी, भगवान महाविष्णू, श्री ब्रह्मदेव , श्री इंद्र, श्री आदिशेष आणि हेरंड महर्षी.

वैशिष्ट्ये:

१. श्री श्वेतविनायकांची मूर्ती समुद्राच्या फेसापासून तयार केली आहे.

२. इथे कोरीव काम केलेल्या स्तंभांचे सुंदर मंडप आहेत आणि सुंदर शिल्पे पण आहेत

३. श्री श्वेतविनायकांसमोर एक दगडी खिडकी आहे.

४. श्री श्वेतविनायकांची मूर्ती चांदी आणि सोन्याच्या मंडपामध्ये आहे. 

५. चोळा साम्राज्याच्या काळातील काही बुद्धाच्या मूर्ती इथे आहेत.

६. नवग्रह संनिधी मध्ये सूर्य आणि चंद्र एकमेकांकडे मुख करून आहेत.

७. इथे बऱ्याच सुंदर आणि विस्मयकारक मूर्ती आहेत. 

८. गाभाऱ्याच्या आजूबाजूला खंदकाच्या आकाराची रचना भूमीपातळी मध्ये वाढ झाल्याकारणाने झाली असावी. 

९. इथे श्री मुरुगन ह्यांची दोन देवालये आहेत. एका देवालयामध्ये ते श्री षण्मुख रूपात आहेत ज्यामध्ये ते मोरावर आरूढ झाले आहेत आणि त्यांच्याबरोबर त्यांच्या दोन पत्नी आहेत, तर दुसऱ्या देवालयामध्ये श्री सुब्रमण्यम रूपात त्यांच्या दोन पत्नींसमवेत आहेत.   

मंदिराबद्दल माहिती:

हे मंदिर कावेरी नदीच्या काठावर वसलेल्या २७६ पाडळ पेथ्र स्थळांपैकी एक आहे. ह्या मंदिराला वेल्लै (श्वेतविनायक मंदिर) असं पण संबोधलं जातं. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून त्याला तीन परिक्रमा आहेत. हे मंदिर साधारण ७.२५ एकरवर पसरलेलं आहे. इथले राजगोपुर हे पांच स्तरांचं आहे. दक्षिणायनातल्या कुठल्याही एका दिवसभरात ह्या मंदिरासमवेत थिरुनल्लर, पट्टिश्वरम, कीळपळयारै आणि आवूर ह्या स्थळांतल्या मंदिरांमध्ये पूजा करणे हे खूप शुभ आणि हितकारक मानलं जातं. गाभाऱ्याचा आकार अर्धवर्तुळाकार आहे. इथले शिव लिंग स्वयंभू आहे. हे मंदिर साधारण १७०० वर्षे जुनं आहे. 

ह्या मंदिरातली श्री विनायकांची मूर्ती फेसापासून तयार केलेली असल्याने त्यावर अभिषेक करत नाहीत. कच्या कापराचे चूर्ण सिवेट अत्तरामध्ये मिसळून त्याचा लेप अभिषेक म्हणून लावला जातो. श्री विनायकांच्या ह्या मूर्तीला हाताने स्पर्श केला जात नाही म्हणून ह्या मूर्तीला थींदथा थिरुमेनी (स्पर्श न केलेली तनु) असं म्हणलं जातं.

कोष्ट मूर्ती: श्री नर्दन विनायकर, श्री नटराज, श्री भिक्षाटनर, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री ब्रह्मदेव, श्री लिंगोद्भवर, श्री अर्धनारीश्वरर, श्री दुर्गादेवी आणि श्री चंडिकेश्वरर. 

परिक्रमेमध्ये भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी, भगवान विष्णू, श्री मुरुगन, श्री नटराज, श्री सोमस्कंदर, श्री गजलक्ष्मी, श्री सूर्य, श्री चंद्र, श्री विशालाक्षी समवेत श्री काशी विश्वनाथ, जुळे विनायकर (इरत्तीआई), सप्त मातृकांसमवेत श्री दुर्गादेवी ह्यांच्या मूर्ती आहेत, तसेच ब्रह्म लिंग पण आहे. भगवान शिवांच्या उजव्याबाजूला श्री बृहन्नायकी (पेरियानायकी) ह्यांचे देवालय आहे. श्री अष्टभुजा महाकाली, हेरंड महर्षी आणि श्री भैरव ह्यांची स्वतंत्र देवालये इथे आहेत. पुराणांनुसार ऋषीमुनी आणि देवांनी इथे यज्ञ केला. त्यातील प्रत्येक देवाने आणि ऋषींनी एक एक शिव लिंग स्थापन केलं. म्हणून इथे बाहेरील परिक्रमेमध्ये आपल्याला २२ लिंगाचं दर्शन होतं. ह्या प्रत्येक लिंगावर ज्या ऋषींनी ते स्थापन केलं त्यांची नावे आहेत.

भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी हे पूर्वाभिमुख आहेत. श्री पार्वती देवी भगवान शिवांच्या उजव्याबाजूला आहेत. शैव संत संबंधर ह्यांच्या मते ह्या मंदिरामध्ये प्रवेश करण्यासाठी आणि भगवान शिवांचे पूजन करण्यासाठी भरपूर पुण्य असावं लागतं. 

इथे श्री मुरुगन ह्यांची दोन देवालये आहेत. एक देवालय श्री षण्मुखांचे आहे तर दुसऱ्या देवालयामध्ये श्री वल्ली आणि श्री दैवानै ह्यांच्या समवेत श्री सुब्रह्मण्य आहेत.

मरुत पुराणानुसार श्री महालिंगेश्वर मंदिर अजून नऊ मंदिरांसमवेत परिवार स्थळ मानलं जातं. ती नऊ मंदिरे अशी

- थिरुवळंचुळी येथील श्री श्वेतविनायक मंदिर 

- स्वामीमलै येथील श्री सुब्रह्मण्य मंदिर

- अलंगुडी येथील श्री दक्षिणामूर्ती मंदिर

- थिरुवडुथूरै येथील श्री नंदी मंदिर

- सूर्यनार कोविल येथील श्री नवग्रह मंदिर

- सैंगनूर येथील श्री चण्डिकेश्वरर

- चिदंबरम येथील श्री नटराज

- सिरकाळी येथील श्री भैरव

- थिरुवारुर येथील श्री सोमस्कंदर

प्रार्थना:

१. भाविक जन इथे विवाहातल्या अडचणींचे निरसन करण्यासाठी आणि संपत्ती आणि समृद्धीसाठी प्रार्थना करतात. 

२. भाविक जनांचा असा समज आहे की इथे भगवान शिवांची पूजा केल्याने सर्व पापांचे निरसन होते.

३. भाविक जन इथे शिक्षणात आणि ज्ञानप्राप्ती मध्ये प्राविण्य मिळविण्यासाठी प्रार्थना करतात.

पूजा:

नित्य दैनंदिन पूजा. तसेच प्रदोषकाळात प्रदोषपूजा केली जाते.

मंदिरात साजरे होणारे सण:

आवनी (ऑगस्ट-सप्टेंबर): श्री विनायक चतुर्थी

पूरत्तासी (सप्टेंबर-ऑक्टोबर): नवरात्री

ऎप्पासी (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर): स्कंदषष्ठी आणि अन्नाभिषेक

कार्थिगई (नोव्हेंबर-डिसेम्बर): थिरुकार्थिगई उत्सव  (दीपोत्सव)

मारगळी (डिसेम्बर-जानेवारी): थिरुवडुथीरै (अरुद्र दर्शन)

थै (जानेवारी-फेब्रुवारी): मकर संक्रांत

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): महाशिवरात्री

मंदिराचा पत्ता:

श्री थिरुवळंचुळीनाथर मंदिर, ऍट पोस्ट स्वामी मलै मार्गे थिरुवळंचुळी, कुंभकोणम, तामिळ नाडू ६१२३०२

दूरध्वनी: ९१-४३५२४५४४२१, ९१-४३५२४५४०२६

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Kabartheeshwarar/Karpaganathar Temple At Thiruvalanchuzhi

This shiva temple is one of the sapta sthana Shiva temples associated with Shri Adikumbheshwarar Temple of Kumbhakonam. This temple is famous as Shri Shweta Vinayaka Temple of Thiruvalanchuzhi. This temple is about 1 km from Kumbhakonam on Kumbhakonam- Tanjavur route via Papanasam. This is a Padal Petra Sthalam, on the southern bank of Kaveri praised by Shaiva saints Appar and Sambandhar. This temple must have existed even before the 7th century, believed to be constructed by Chola kings and extended by Pandya and Vijayanagar kings. Few stone inscriptions are available about the gift of land and other endowments. 

Moolavar: Shri Kabartheeshwarar, Shri Valanchuzhinathar, Shri SenchataiNathar
Devi: Shri Mangalanayaki, Shri Periyanayaki Ambal
Sacred Teertha: River Kaveri, Arasalaru, Jada teertha
Kshetra Vruksha: Bilva tree
Puranik name: Shaktivanam, Thirunaavartham, Dakshinavartam

Kshetra Purana:

The Sage Yayarava had 100 sons. He prayed to Goddess Parvati for a daughter. Goddess Parvati decided to take birth as his daughter as she wanted to see herself getting married to Lord Shiva with matted hair. At a very early age she told her father about her wish and started doing penance. With her divine power, she made a Shivalinga out of sand. In order to make the Shivalinga she prayed and requested Lord Shiva to fetch water from Ganges. Lord Shiva obliged and created a sacred tank known as Jatatheertha with Ganges water from his matted hair. Since Goddess Parvati wished to marry Lord Shiva with matted hair, the name of Lord Shiva here is Lord Kabardeeshwarar (Kabar in Urdu also means jata). Lord Shiva appeared according to Goddess Parvati’s wish and married her at this place. As per Goddess Parvati’s wish Lord Shiva stayed at this place in the form of a ShivaLinga which is worshiped as Lord Kabardeeshwarar.

The following kshetra puran is obtained from a grantha known as Abhidana Chintamani. It gives in detail, how the name Thiruvalanchuzhi came into existence.  During Samudra Manthan, they started churning the ocean of milk with Vasuki (snake) as a churning rope. She started spitting venom which became unbearable. When devas approached Lord Shiva for a remedy, he reminded them that they had forgotten to worship Lord Ganesha first. So they made an idol of Lord Ganesh from the foam of the ocean of milk. And after worshiping they got relief from venom. This idol of Lord Ganesha is known as Shweta Vinayaka. 

Lord Indra desired to have Shweta Vinayaka for his worship. At the same time the other devas were also interested in the same. Finally it was decided to worship Shweta Vinayaka at everyone’s place for some time. Shweta Vinayaka was worshiped by Lord Shiva and Goddess Parvati for some time at Kailash, and later by Lord MahaVishnu and Goddess Mahalakshmi at Vaikuntha, and by Lord Brahma and Goddess Saraswati at Satyaloka. Finally it came to Goddess Indrani and Lord Indra Deva at Indraloka. When Lord Indra had to leave Indraloka due to the curse of Ahalya, for an atonement he started on a pilgrimage. He took Shweta Vinayaka along with him. Lord Indra reached this place and decided to have a bath at Jatatheertha. Lord Shiva felt that Shweta Vinayaka should be installed at this place. So he appeared as a small brahmin boy. Lord Indra handed over the idol to the small brahmin for safe keeping while taking a bath. He forgot the instructions that the idol should not be kept on the ground. When Lord Indra Deva took a dip in the water the boy kept the idol on the ground and disappeared. Lord Indra tried to uproot it from the place but could not do so. A celestial voice instructed him to leave the idol in the same place and worship the idol on Mondays in the shukla paksha in the month of August (second fortnight August) to first fortnight of September. But still Lord Indra tried to move the idol with the help of chariot, horses and elephants and he failed miserably. The celestial voice of Lord Shiva again instructed him to stop his attempts. Lord Shiva told him that Lord Shweta Vinayaka will grace and fulfill desires of one and all by staying at Kailash in Krutayuga, at Vaikuntha in Tretayuga, at Satyaloka in Dwaparyuga, and on earth in Kaliyuga.

Once Shri Adishesha came from patal loka on Mahashivaratri day to worship Shri Shiva at this place creating a big hole. River Kaveri started flowing through this hole circulating Lord Shiva temple. The Chola king Haridhwajan felt that his people will be deprived of the water and there may be famine due to the Kaveri flowing into the patala loka. He prayed to Lord Shiva in order to get her back and flow through his kingdom. The divine voice of Lord Shiva told the king that Kaveri can be brought back only when a king or a sage sacrificed his life by entering  the hole. The king decided to enter the hole himself for the sake of his people. Sage Atri (also known as HerandaMuni) who was performing penance at nearby Kottaiyur village stopped the king from entering the hole. He felt that the king's life is more precious than his and hence was ready to sacrifice for the people. He entered the hole and brought Kaveri back. The place where river Kaveri came out is known as Melakaveri. The sage came out of the hole at the place known as Thiruvalanpuram which is at present known as Melaperumpallam. Later Sage Atri did penance at Melaperumpallam and attained salvation. 

Those who worshiped at this place: 

Goddess Parvati, Lord Mahavishnu, Lord Brahma, Lord Indra, Lord Adi Shesha, and Shri Heranda Maharishi. 

Special features:

1. Lord ShwetaVinayaka is made from sea-foam.

2. There are several beautiful mandaps with carved pillars and beautiful sculptures.

3. There is a panel (stone window) in front of Lord ShwetaVinayaka. 

4. Lord ShwetaVinayaka is housed in a mandap of silver and gold.

5. There are certain buddhist idols in the temple belonging to the Chola period.

6. Lord Surya and Lord Chandra face each other in the NavaGraha shrine.

7. There are several beautiful and interesting idols in this temple.

8. A moat formation is around the sanctum which may be due to rise in ground level.

9. There are two shrines of Lord Muruga, namely one as Shri Shanmukha seated on his Peacock mount with his consorts and the other Lord Subramanya with his consorts.

10. Sanctum-sanctorum is in the form of a moat.

About the temple:

This temple is one of the 276 Padal Pethra Sthalams on the southern bank of river Kaveri. The temple is also addressed as Vellai (ShwetaVinayaka Temple). This is an east facing temple with three parikramas. It is spread over an area of 7.25 acres. The Rajagopuram is 5-tiered. It is considered to be beneficial and auspicious to worship in this temple. At this temple along with the shiva temples at Thirunallar, Patteeshwaram, Keezhapazhayarai and Avoor in a day during Dakshinayan. The shape of the sanctum sanctorum is semi circular. The ShivaLinga is a Swayambhu Linga.

Lord Shiva and Goddess Pravati shrines are facing the east. Goddess Parvati is on the right side of Lord Shiva. According to Shaiva saint Shri Sambandhar one must have done great punya for entering this temple and worshiping Lord Shiva.

Lord Vinayaka in this temple is made from the foam, hence no abhishek is done. Civet is sprinkled along with raw camphor powder as abhishek. As this idol of Lord Vinayaka is not touched by hand he is known as Theendatha Thirumeni (untouched body).

Koshtha murtis: 

Lord Nardana Vinayaka, Lord Nataraja, Lord Bhikshatanar, Lord Dakshinnamurti, Lord Brahma, Lord Lingothbhavar, Lord Ardhanareeswarar, Goddess Durga, Lord Chandikeshwarar.

Idols of Lord Shiva and Goddess Parvati, shrine of Lord Vishnu, Lord Muruga, Lord Nataraja, Lord Somaskandar, Goddess Gajalakshmi, Brahma Linga, Lord Surya, Lord Chandra, Lord Kashi Vishwanath along with Goddess Vishalakshi, Twin (Irattiai) Vinayaka, Goddess Durga with sapta matrikas are found in the corridors. Shrine of Goddess Brihannayaki (Periyanayaki) is to the right of Lord Shiva’s shrine. We come across separate shrines for Goddess Ashtabhuja Mahakali, Heranda Maharishi and Lord Bhairav. According to the Puran, once sages and devas conducted a yagna at this place. Each of them installed a Shiva linga, hence we find 22 of them in a row along with the names of the sages who installed them in the outer parikrama.

There are two shrines of Lord Muruga namely one is Lord Shanmukha, and the other is Lord Subramanya with his consorts Valli and Deivayani. As per Marut purana, Mahalingeshwarar temple at Thiruvaduthurai has nine temples as pariwar sthalam and this is one of them. They are namely

- Shri Shwetavinayaka temple at Thiruvalanchuzhi

- Shri Subramanya temple at SwamiMalai

- Shri Dakshinamurti temple at Alangudi

- Shri Nandi temple at Thiruvaduthurai

- Navagraha temple at Suryanar Kovil

- Shri Chandikeshwarar temple at Seinganur

- Shri Nataraja temple at Chidambaram

- Shri Bhairava temple at Sirkazhi

- Shri Somaskandar temple at Thiruvarur

Prayers: 

1. Devotees worship at this place for removal of marriage obstacles, for wealth and prosperity.

2. Devotees believe that by worshiping Lord Shiva at temple, they will be relieved of their sins.

3. Devotees worship Lord Shiva for excellence in education and knowledge.

Pooja:

Regular daily and monthly poojas, pradosha poojas are performed 

Festivals:

Avani (Aug-Sept): Vinayaka Chaturthi

Purattasi (Sept-Oct): Navaratri

Aippasi (Oct-Nov): Skandashashthi and Annabhishek

Karthigai (Nov-Dec): Thirukarthigai festival (light festival)

Margazhi (Dec-Jan): Thiruvaduthurai (Arudra darshan)

Thai (Jan-Feb): Makar sankranti

Masi (Feb-Mar): Mahashivaratri

Pradosha puja is performed during Pradosha Kaal

Address:

Thiruvalanchuzhinathar Temple, At post Thirivalachuzhi via Swami Malai, Kumbhakonam, 612302

Telephone number: 

91-4352454421, 91-4352454026

Courtesy: Various websites and blogs