Shri Apathsahayanathar Temple at Aduthurai

Aduthurai was also known as Thenkurungaduthurai in olden days. This Shiva temple located at this place is connected with the saptha sthana Shiva temples of Kanjanur. It is situated at a distance of 13 kms from Kumbhakonam on Mayiladuthurai-Kumbhakonam route, 20 kms from Mayiladuthurai. It is one of the Padal Pethra Sthalam revered by Shaiva saints Shri Appar and Shri Sambandhar. Shaiva saint Shri Arunagirinathar has praised Shri Muruga of this temple in his hymns. The temple is situated on the southern bank of Kaveri. This temple was originally a brick structure and was constructed as a granite structure by Chola queen Sembian Mahadevi. This temple must have existed before the 7th century. There are 15 stone inscriptions which give an account of work done by Pandya, Chola and Chera kings. Saint Arunagirinathar has sung sacred hymns on Lord Muruga of this temple.

Moolavar: Lord Apatsahayeshwarar
Devi: Goddess Pavalakodi Ammai
Kshetra Vruksha: Parijat tree (Pavalamalligai in Tamil).
Sacred Teertha: Sahay Teertha, Surya Teertha (in front of the Temple)
Puranik Names: Thenkurungaduthurai, Thiraimurnadu, Bhoobalakulavalli
Present Name: Aduthurai

Kshetra Purana: 

1. According to Sthala purana, Vaali, king of monkeys, drove away his brother Sugreev from his kingdom due to a misunderstanding. According to purana, Lord Shiva rescued Sugreeva during the fight between Vaali and Sugreeva, when Sugreeva sought the help of Lord Shiva. He changed Sugreev into a mythological bird named AnnaParavai in Tamil (believed to be White Swan). At the same time, he also changed the wife of Sugreeva into a Parijat tree and hid Sugreeva in the Parijata tree. Hence Lord Shiva is praised as Abathsahayanathar (the person who helped during calamity/danger).

2. When Lord Shri Ram, Goddess Sita were staying in the forest, they came to his place along with Lord Hanuman and Sugreeva and worshiped Lord Shiva.

As per the sthala purana, in the nearby village (ThiruMangalaKudi), there was a lady who was a staunch devotee of Lord Shiva. She used to visit this temple regularly and worship Lord Shiva. When she was pregnant, she came to this temple as usual and performed her worship. On the way back from the temple, she could not reach her village as the river had swollen due to heavy rains. At that time she developed labour pain. She prayed to Lord Shiva for help. It is believed that Lord Shiva took the form of a nurse and performed the delivery.

3. This kshetra purana is about Shaiva saint Haradatta. He was born in a Vaishnav family in a nearby village, but he became a staunch devotee of Lord Shiva. He used to visit the Sapta-Sthan Shiva temples of Kanjanur (namely the temples at Kanjanur, Thirukkodkaval, Thiruvendaku, Thiruvaduthurai, Aduthurai, ThiruMangalaKudi and ThiruManthurai) everyday, before taking dinner. One day when he was on his way back home after visiting this temple, there was heavy rain. He was unable to return home in the rain and darkness. It is believed that Lord Shiva came in the  disguise of a brahmin and helped him reach his home.

4. Sage Agastya and other sages could not witness the cosmic dance of Lord Shiva at Chidambaram. Lord Shiva performed a tandav at this place on their request. This Tandav is known as Anand Tandav. 

According to sthala purana, on his way while having darshan of various shiva sthalams, Sage Agastya reached this place. He installed a Swarnaakarsha Bhairav at this place and obtained several boons from Lord Shiva.

5. According to purana, once Lord Hanuman was deeply engrossed in singing the sacred hymns of Lord ShriRam at Kailash. When sage Narada reached that place he was mesmerized by his singing and sat there to listen. He kept his musical instrument on the ground. He was so engrossed by his singing, that by the time he realized the instrument was covered by snow. Narada could not retrieve his instrument as it was buried in snow. He cursed Lord Hanuman to lose his art of singing. Lord Hanuman came to this place and worshiped Lord Shiva. By the grace of Lord Shiva, he got the art of singing again. 

Those who worshiped at this place:

Lord ShriRam, Goddess Sita, Lord Lakshman, Lord Hanuman, Sugreeva and his wife, sage Agasthya and other sages, saint Haradatta, Lord Brahma and Lord Bhairav.

Salient features:

1. Sanctum-Sanctorum is in the form of a semi-circular moat. 

2. The reflected rays of the Sun from the surya teertha fall on the ShivaLinga for three days (5th, 6th and 7th day of the Tamil month of Chithirai)

3. The idols of Lord Nataraja, Lord Gangadharar, Goddess VishnuDurga, Lord Bikshadanar and Lord Brahma are very beautiful.

4. All the sculptures in the temple are exquisitely carved.

5. There is a sculpture which depicts a sthala-puran involving Sugreeva (Monkey king).

6. It is believed that, if both father and son worship Lord Surya and Lord Shani together at this place, they will have a very good relationship.

7. In the NavaGraha shrine, all eight planets face Lord Surya.

8. In the Vimana over the sanctum, there is an idol depicting Vaali and Sugreeva worshiping Lord Shiva.

9. This place was known as Then (meaning south in Tamil) Kurungaduthurai, since this place is on the southern bank of Kaveri. Kurunga refers to Monkey king Sugreeva, who worshiped at this place.

About the temple:

Sanctum-Sanctorum consists of sanctum, antarala and ardha-mandap. 

This is an east facing temple with a 3- tiered Rajagopuram and two Prakarams. When we enter through the Rajagopuram we come across Nandi and BaliPeeth in their normal positions but there is no Dwajastambha. The shiva linga is a swayambhu linga. The sanctum sanctorum is in the form of a semi-circular moat. Nandi, Balipeeth and DwajastambhaVinayaka are in a mandap.

Koshta murtis are Lord Narthana Vinayaka, Sage Agastya, Lord Nataraja, Lord Dakshnimurty, Lord Lingodbhava, Lord Brahma, Lord Gangadharar, Lord Bhikshatanar, Goddess Durga. 

Ambika’s shrine is facing south in the outer parikrama. Navagraha shrine is in the inner prakaram, where all the Navagrahas are facing Surya.

In the parikrama, we come across the shrines and idols of Goddess Gajalakshmi, Indra linga, Kubera Linga, Lord Chandikeshwar, Goddess Chandikeshwari, Lord Surya, Lord Chandra, Lord Vinayaka, Lord Subramanya with his consorts, Valli and Deivanai, Lord Somaskanda, Shaiva saints Nalvar, Lord Vayu, Lord MahaGanapati. In the outer prakaram we come across shrines of Lord Kashi Vishwanath and Goddess Vishalakshi, Lord Vinayaka, Lord Muruga, and Lord Nataraja with Goddess Shivakami. 

In a mandap next to Lord Nataraja’s shrine, we come across shrines of Lord Shanishwarar, Banalinga, Shaiva saint Haradatta and Lord SwarnaAakarsha Bhairav. A stucco image depicts the sthala puran, Sugreeva worshiping Lord Shiva, Lord Shiva transforming Sugreeva to a white Swan and his wife into a Parijata tree. There is a sculpture which depicts Shaiva saint Karaikkal Ammaiyar and Queen Sembian Mahadevi worshiping Shri Apatsahayeshwarar. 

The hall in which all the festivals are held is named Appar Arangam. 

Prayers: 

1. Father and son worship together on Saturday and Sunday for good relationship

2. For prosperity and wisdom, the people worship Lord Shiva and Goddess Parvati.

3. On full moon day people worship Sage Agastya by applying a special oil for fulfillment of their desires.

4. For relief from Kalasarpa dosha people perform abhishek of Lord Shiva. 

Poojas:

Daily four rituals are performed.

Fortnightly pradosha pooja is performed.

Special pooja is performed on new moon days to sage Agastya for various boons.

Festivals:

Avani: Vinayaki chaturthi

Aipassi: Annabhishek

Margazhi: Thiruvathirai

Maasi: Mahashivaratri

Address: 

Shri Apatsahayeshwarar temple, At-post Aduthurai, Taluka Thiruvidaimaruthur, Tamil Nadu 612101

Phone numbers: 9443463119, 9442425809

थिरुविडाईमरुथुर येथील श्री महालिंगेश्वरर

हे शिव मंदिर पंचक्रोशी स्थळांमधलं एक स्थळ आहे. कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावर कुंभकोणम-मयीलादुथुराई मार्गावर कुंभकोणमपासून ८ किलोमीटर्स वर असलेल्या थिरुविडाईमरुथुर ह्या गावात वसलेलं आहे. शैव संत अप्पर, सुंदरर आणि संबंधर ह्यांनी ह्या मंदिराची स्तुती केली आहे. म्हणून हे मंदिर सातव्या शतकाच्याही आधीपासून अस्तित्वात असावं. इथे १४९ शिलालेख आहेत ज्यांमध्ये चोळा, होयसाला, पल्लव आणि पांड्या राजांचे उल्लेख आहेत. चोळा साम्राज्याच्या काळात ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार झाला आणि विजयनगर साम्राज्यात ह्याचा विस्तार झाला.

कावेरी नदीच्या काठावरील काशी क्षेत्राशी तुल्यबळ मानल्या जाणाऱ्या सहा क्षेत्रांपैकी हे एक क्षेत्र आहे. हे शक्तिपीठांपैकी एक शक्तीपीठ मानलं जातं तसंच हे पंचलिंग स्थळांपैकी पण एक स्थळ मानलं जातं. ह्याशिवाय थिरुनीलकुडीच्या भोवताली असलेल्या सप्त स्थानांपैकी पण हे एक स्थान आहे. पांड्या, चोळा आणि तंजावूर च्या नायक साम्राज्यातल्या राजांनी ह्या मंदिराच्या देखभालीमध्ये तसेच जीर्णोद्धार कार्यांमध्ये लक्षणीय हातभार लावला. भौगोलिक रित्या मुख्य बिंदूंवर असलेल्या सात शिव मंदिरांपैकी हे मंदिर मध्यवर्ती बिंदूवर आहे. ह्या मंदिरातील विग्रहांना (मूर्तींना) सप्त विग्रह असं म्हणतात. हे मंदिर अशा दोन शिव मंदिरांच्या मध्ये आहे ज्या मंदिरांचे क्षेत्र वृक्ष मरुथ (अर्जुन) आहे म्हणून ह्या स्थळाला ईडाईमरुथुर असं पण म्हणतात.

मूलवर: श्री महालिंगम, श्री महालिंगेश्वरर, श्री मरुतवनर, श्री मरुतवनेश्वरर

देवी: श्री परुमुरैअल, श्री बृहद्सुंदररगुजांबिका, श्री नानमुलैनायकी

पवित्र तीर्थ: कारुण्यामृत, कावेरी नदी

क्षेत्र वृक्ष: मरुत वृक्ष (अर्जुन वृक्ष)

पुराणिक नाव: मथिरार्जुनं, शेनबागारण्य, शक्तिपूरं, तपोवनं, मुक्तीपूरं

क्षेत्र पुराण:

१. पट्टीनाथर आणि भद्रगिरियार: शैव संत पट्टीनाथर ह्यांचं ह्या मंदिराशी घट्ट नातं आहे. त्यांचा शिष्य भद्रगिरियार हा राजा होता. त्याने आपल्या राज्याचा त्याग करून तो संत झाला. येथे येऊन तो आपल्या गुरूंबरोबर म्हणजेच पट्टीनाथर ह्यांच्याबरोबर राहू लागला. त्याच्या हातामध्ये नेहमी भिक्षापात्र असायचे आणि एक श्वान नेहमी त्याच्या बरोबर असायचा. एकदा भगवान शिव भिक्षुक रूपात आले आणि त्यांनी पट्टीनाथर ह्यांच्याकडे भिक्षा मागितली. पट्टीनाथर ह्यांनी भद्रगिरियारला संसारी असे संबोधून त्या भिक्षुकाला भद्रगिरियारकडे पाठवलं. आपल्यापाशी भिक्षापात्र आणि श्वान  असल्यामुळे आपल्या गुरूंनी आपल्या संसारी असं संबोधलं ह्याचं भद्रगिरियारला फार वाईट वाटलं. त्या रागाच्या भरात त्याने ते भिक्षापात्र त्या श्वानावर फेकलं ज्यामुळे तो श्वान मृत्युमुखी पडला. भिक्षुकाच्या रुपातले भगवान शिव आपल्या मूळ रूपात आले आणि त्यांनी भद्रगिरियारला तसेच त्या श्वानाला पण मुक्ती प्रदान केली. म्हणून ह्या स्थळाला नलादीयार कोविल असं संबोधलं जातं.

२. ब्रह्महत्या दोष: एका चोळा राजकुमाराकडून एका ब्राह्मणाची हत्या झाली. ज्यामुळे त्या राजकुमारावर ब्रह्महत्येचा दोष लागला. तो राजकुमार ह्या मंदिरात आला आणि त्याने भगवान शिवांकडे ब्रह्महत्या दोषातून मुक्तीसाठी प्रार्थना केली. हत्या घडलेल्या ब्राह्मणाचा आत्मा राजकुमाराच्या मागावर होता म्हणून भगवान शिवांनी राजकुमाराला ज्या प्रवेशद्वारातून तो आला त्या विरुद्ध दिशेच्या प्रवेशद्वारातून बाहेर जायला सांगितले कारण तो ज्या प्रवेशद्वारातून तो आत आला त्या प्रवेशद्वारात तो ब्रह्महत्ती वाट पाहत होता. असा समज आहे कि तो ब्रह्महत्ती अजूनही वाट बघत आहे. म्हणून अजूनही भाविक जन त्या प्रवेशद्वारातून बाहेर जात नाहीत. त्या पूर्वेकडील प्रवेशद्वारावर त्या ब्रह्महत्तीचे शिल्प आहे.  

३. काही जण हे क्षेत्र पुराण वरगुण पांडियन ह्या राजाच्या कथेशी जोडतात. हा राजा एकदा जवळच्या जंगलामध्ये शिकारीला गेला होता. अंधार व्हायला लागल्यावर तो त्वरेने आपल्या घोड्यावरून परत येण्यास निघाला. एका झाडाखाली एक ब्राह्मण निद्रा घेत होता ह्याकडे त्या राजाचे दुर्लक्ष झाले आणि त्यामुळे त्याच्या घोड्याचे खूर ब्राह्मणावर आपटून तो ब्राह्मण मृत्यू पावला. राजाला त्याच्या शिपायांकरवी ह्याची माहिती मिळाली. जेव्हा त्याने हि गोष्ट पंडितांना सांगितली तेव्हा त्यांनी राजाला त्याला ब्रह्महत्येचा दोष प्राप्त झाल्याचे सांगितले. पंडितांनी त्याला शास्त्रात सांगितलेले उपाय करण्यास सांगितले. पण त्या उपायांनी राजाला त्या दोषातून मुक्ती मिळाली नाही. तो मदुराई मंदिरात गेला आणि त्याने श्री सुन्दरेश्वरांकडे म्हणजेच भगवान शिवांकडे मुक्तीसाठी प्रार्थना केली. जेव्हा तो भगवान शिवांना प्रदक्षिणा घालत होता त्यावेळी एक आकाशवाणी झाली आणि त्या आकाशवाणीतून राजाला सांगितले गेले कि त्याच्या राज्यावर एक राजा आक्रमण करेल पण तो राजा पराभूत होईल. तो पराभूत झालेला राजा पळून जाईल त्यावेळी त्या राजाचा पाठलाग वरगुण राजास करण्यास  सांगितले. पाठलाग करत करत वरगुण राजा श्री महालिंगेश्वर मंदिरात पोचेल जिथे स्वतः भगवान शिवांनी शिव लिंगाची पूजा केली. जेव्हा वरगुण राजा पूर्वेच्या प्रवेशद्वारातून शिरून भगवान शिवांची पूजा करून महालिंगेश्वरांच्या आज्ञेने पश्चिमेच्या प्रवेशद्वारातून बाहेर जाईल त्यावेळी तो ब्रह्महत्येच्या दोषातून मुक्त होईल. वरगुण राजाने तसे केल्यावर तो ब्रह्महत्येच्या दोषातून मुक्त झाला. असा समज आहे कि ब्रह्महत्ती, म्हणजेच हत्या झालेल्या ब्राह्मणाचा आत्मा, अजूनही पूर्वेच्या प्रवेशद्वाराशी आहे.

४. पंचक्रोशी स्थळ: प्रलयानंतर अमृत कलश कुंभकोणम मध्ये पोचला आणि तिथे स्थिर झाला. असा समज आहे कि अमृताचे थेम्ब पांच ठिकाणी पडले. ती पांच ठिकाणे अशी - थिरुविडाईमरुथुर, दारासुरम, थिरुनागेश्वरम, स्वामीमलै आणि कोरानट्टू करुप्पूर. हि क्षेत्रे एकमेकांपासून पांच क्रोशी दूर आहेत म्हणून त्यांना कुंभकोणमची पंचक्रोशी स्थळे असं संबोधलं जातं.

५. ज्योतिर्मय महालिंग: जेव्हा इथे ऋषीमुनी तपश्चर्या करत होते त्यावेळी अगस्त्य मुनी त्यांच्या शिष्यांसमवेत इथे आले आणि त्यांनी श्री उमादेवींची तपश्चर्या केली. श्री उमादेवींनी अगस्त्य मुनींना दर्शन दिलं. श्री उमादेवींना नमस्कार करून अगस्त्य मुनींनी श्री उमादेवींकडे भगवान शिवांचे दर्शन मिळविण्याची प्रार्थना केली. श्री उमादेवींनी ऋषींसमवेत भगवान शिवांची तपश्चर्या केली. त्यांच्या तपश्चर्येवर प्रसन्न होऊन भगवान शिवांनी त्यांना दर्शन दिलं. दर्शन दिल्यानंतर तिथल्या ऋषीमुनींना भगवान शिवांनी त्यांच्या चुकीबद्दल दरडावलं. ते ऋषीमुनी तपश्चर्या करण्याआधी शिवलिंगाची उपासना करण्यास विसरले होते. भगवान शिवांची हि कृती बघून श्री पार्वती देवी अचंबित झाल्या आणि त्यांनी भगवान शिवांना ह्याचे कारण विचारलं. श्री पार्वती देवींच्या मते श्री ब्रह्मदेव आणि इंद्रादिदेव प्रचलित प्रथेप्रमाणे श्री पार्वती देवींचीच पूजा प्रथम करतात. भगवान शिवांनी ऋषींना त्यांच्या चुकीचे प्रायश्चित्त घ्यायला लागेल असं सांगितलं. त्या दिवसापासून त्या ऋषीमुनींनी प्रथम शिव लिंगाची पूजा करण्यास चालू केले आणि त्यांना मुक्ती प्राप्त झाली. जेव्हा ऋषीमुनी श्री पार्वती देवींसह भगवान शिवांची उपासना करत होते त्यावेळी भगवान शिव श्री पार्वती देवींच्या हृदयातून ज्योती रूपात प्रकट झाले. त्यांनी ऋषीमुनींना ज्योतिरूपात कृपावर्षाव केला म्हणून येथील शिव लिंगाला ज्योतिर्मय महालिंग असं संबोधलं जातं. 

६. स्थळ पुराणानुसार आदि शंकराचार्य इथे आले. त्यांची अशी इच्छा होती कि भगवान शिवांनी अद्वैताबद्दलचं सत्य घोषित करावं जेणेकरून सर्वांच्या अद्वैत तत्वाबद्दलच्या शंकांचे निराकरण होईल. त्यांच्या प्रार्थनेला प्रतिसाद देऊन शिव लिंगातून श्री महालिंगेश्वर प्रकट झाले आणि आणि त्यांनी “सत्यं अद्वैतम्, सत्यं अद्वैतम्, सत्यं अद्वैतम्” असं तीन वेळा घोषित केलं. येथील शंकर मठामधल्या गोपुरावर आपल्याला एक शिल्प बघायला मिळत ज्यामध्ये श्री महालिंगेश्वर आपला हात वर करून घोषणा करत आहेत आणि आदि शंकराचार्य हात जोडून त्यांच्यासमोर उभे आहेत. ह्या मठाच्या मध्यवर्ती अंगणामध्ये देवीचे देवालय स्थापिले आहे आणि त्याचबरोबर आदि शंकराचार्यांच्या पादुका स्थापित केल्या आहेत. 

ह्या ठिकाणी ज्यांनी उपासना केली त्यांची नावे:

श्री शनीश्वरर, श्री चंद्र, कश्यप ऋषी, पट्टीनाथर, भद्रगिरियार, अरुणागिरिनाथर, करुवूर देवर, वरगुण पांडियन राजा, श्री उमा देवी, श्री विनायकर, श्री मुरुगन, श्री विष्णू, श्री ब्रह्म, श्री रुद्र, श्री लक्ष्मीदेवी, श्री सरस्वती देवी, श्री कालीदेवी, वसिष्ठ ऋषी, अगस्त्य मुनी, रोमेश ऋषी, कपिल ऋषी, मार्कंडेय ऋषी, सिद्ध (श्रीधर अय्यरवाल), कांचिमठाचे ५९वे मठाधिपती श्री बोधेंद्र सरस्वती, सुकीर्ती, वीरसेना.

वैशिष्ट्ये:

१. येथील शिवलिंग स्वयंभू आहे. ह्या लिंगाची उपासना स्वतः भगवान शिवांनी केली म्हणून ह्या लिंगाचे नाव श्री महालिंगेश्वर आहे.

२. हे दुसरे स्थळ आहे जिथे श्री मुकाम्बिका देवींचे देवालय आहे.

३. नंदिंच्या शरीराच्या तीन भागांशी तीन क्षेत्राचे नाते आहे. श्री शैलम हे नंदिंचे शिर दर्शवते, इडाईमरुथुर हे नंदिंच्या शरीराचा मध्य भाग दर्शवते तर कडाईमरुथुर हे नंदिंच्या शरीराचा पार्श्व भाग दर्शवते.

४. येथील चार रस्त्यांच्या चार जंक्शनवर चार विनायकांचे देवालये आहेत. इथे जेव्हा रथयात्रा निघते तेव्हा ती ह्या देवालयांच्या मार्गावरून जाते.

५. येथील श्री आनंदविनायकर देवालयामधले श्री विनायक देवगणांकडून प्राप्त झालेले पूजा साहित्य वापरून भगवान शिवांची पंचायतन पूजा पद्धतीप्रमाणे पूजा करतात. पुराणानुसार येथील श्री विनायक हे ह्या स्थळावरून अखिल विश्वावर राज्य करतात. म्हणून त्यांना श्री आनंदविनायकर असे संबोधले जाते.

६. इथे बरेच शिलालेख आहेत ज्यामध्ये मंदिराची माहिती तसेच मंदिरासाठी ज्या राजांनी काम केलं तसेच ज्या देणग्या दिल्या त्यांची माहिती उल्लेखिलेली आहे.

७. अश्वमेध प्रदक्षिणा: जेव्हा भाविक जन पहिल्या परिक्रमेमध्ये प्रदक्षिणा घालतात त्या प्रदक्षिणेला अश्वमेध परिक्रमा म्हणतात. ह्या परिक्रमेमधील प्रदक्षिणा चालू करण्याआधी श्री मुरुगन ह्यांची पूजा करणे हि प्रथा आहे. भाविक जन ७, १२, २४ किंवा १०८ प्रदक्षिणा घालतात. जे भाविक जन कार्थिगई महिन्यामध्ये इथे दिवा लावतात आणि थै महिन्यामध्ये प्रदक्षिणा घालतात त्यांना अश्वमेध यज्ञाचे फळ मिळते. 

८. जेव्हा भाविक जन दुसऱ्या परिक्रमेमध्ये प्रदक्षिणा घालतात तेव्हा त्यांना कैलास पर्वताला प्रदक्षिणा (गिरिवलम) घातल्याचे फळ मिळते.

९. हे स्थळ श्री शैलम (श्री मल्लिकार्जुन) आणि थिरुनेलवेली येथील थिरुकडाईमरुथुर (ज्याला पूदरार्जून असं पण म्हणतात) ह्यांच्या मध्ये आहे. म्हणून ह्या स्थळाला थिरुविडाईमरुथुर म्हणजेच मध्यार्जूनम असं म्हणतात. अर्जुनम म्हणजे मरुत वृक्ष. ह्या तीनही स्थळांमध्ये मरुत वृक्ष हे क्षेत्र वृक्ष आहे.

१०. इथे श्री महाविष्णूंनी भगवान शिवांची पूजा केली म्हणून इथे पहिली पूजा भगवान शिवाची केली जाते आणि मगच श्री विष्णूंची पूजा केली जाते.

११. भगवान शिवांनी इथे मार्कंडेय ऋषींना अर्धनारीश्वरर रूपात दर्शन दिलं.

१२. इथे चार शैव संत म्हणजेच अप्पर, सुंदरर, संबंधर आणि माणिकवाचगर ह्यांनी स्तोत्रे गायली आहेत.

१३. इथे सतराव्या शतकातले थोर संस्कृत पंडित श्री श्रीधर अय्यरवल ह्यांची जीवसमाधी आहे. ते ज्योतिरूपामध्ये शिव लिंगामध्ये विलीन झाले.

१४. ह्या मंदिरामध्ये एक दिवा आहे ज्याचे नाव पवैविलक्कु असे आहे. मराठा साम्राज्याचा राजा प्रतापसिंग भोसले ह्यांनी हा दिवा ह्या मंदिराला भेट दिला.

१५. शैव संत श्री अरुणागिरिनाथर ह्यांनी इथल्या श्री मुरुगन ह्यांची स्तुती गायली आहे.

मंदिराबद्दल माहिती:

ह्या मंदिराचे आवार आयताकृती असून साधारण २२ एकरवर पसरलेलं  आहे. ह्या मंदिराला भव्य तलाव (पवित्र तीर्थ) आहे. ह्या मंदिरामध्ये भरपूर देवालये आहेत. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून ह्याला सात स्तरांचे राजगोपुर  आहे. गाभाऱ्याच्या समोर बलीपिठ, ध्वजस्तंभ तसेच नंदिंचे स्टुक्कोचे चित्र आहे. इथला नंदि खुप भव्य आहे. इथे प्रत्येक दिशेला एक असे चार राजगोपुर आहेत. मुख्य राजगोपुर पांच स्तरांचे आहे. पश्चिमेकडील राजगोपुर सात स्तरांचे आहे. इथे तीन परिक्रमा आहेत आणि प्रत्येक परिक्रमा भव्य भिंतींनी आच्छादित आहे. परिक्रमेंची नावे अशी आहेत: अश्वमेध परिक्रमा (सर्वात बाहेरील परिक्रमा), कोडूमुडी परिक्रमा (मधली परिक्रमा), ब्रणव परिक्रमा (आतली परिक्रमा). 

प्रकारामधली देवालये आणि मूर्ती:

भगवान शिवांचे देवालय: येथील शिवलिंग स्वयंभू असून ते खूप भव्य आहे. गाभारा शिवलिंगरुपी आहे. भगवान शिवांनी स्वतः ह्या लिंगाची पूजा केली म्हणून ह्या लिंगाला महालिंग म्हणतात. हे लिंग एका भव्य बैठकीवर असून त्याच्या समोर दोन नंदि आहेत. ह्यातील एक नंदि तांब्याचा आहे. असा समज आहे कि श्री विनायकांनी इथे भगवान शिवांची पूजा केली. म्हणून इथे श्री विनायकांच्या आधी भगवान शिवांची पूजा केली जाते.

श्री अंबिका देवींचे देवालय: श्री अंबिका देवींचे देवालय दक्षिणाभिमुख असून ते भगवान शिवांच्या देवालयाच्या उजव्याबाजूला आहे. हि रचना विवाहाच्या वधूवरांची जशी स्थिती असते त्याप्रमाणे आहे आणि अत्यंत शुभ मानली जाते. हे देवालय ५१ शक्तिपीठांपैकी एक समजले जाते. अर्थमंडपाच्या छतावर श्री मीनाक्षी देवी आणि श्री सुंदरेश्वरर ह्यांच्या विवाहाचे प्रसंग चित्रित केले आहेत. ह्या देवालयाच्या भिंतींवर श्री अंबिका देवींची विविध रूपे चित्रित केली आहेत. ह्या देवालयामध्ये शैव संत संबंधर ह्यांची मूर्ती आहे. ह्या देवालयाच्या बाहेरील परिक्रमेमध्ये श्री अंबिरप्रियल देवींची मूर्ती आहे. ह्या मंदिरातून बाहेर पडताना श्री अंबिकादेवींचे दर्शन घेऊन बाहेर पडायची प्रथा आहे.

येथील श्री मूकाम्बिका ह्यांचे देवालय हे ह्या स्थळाचे वैशिष्ट्य आहे. भारतामध्ये फक्त दोनच ठिकाणी श्री मूकाम्बिका देवींचे स्वतंत्र देवालय आहे. त्यातील हे एक आहे. ह्या देवालयामध्ये त्या पद्मासनामध्ये आहेत आणि उत्तराभिमुख आहेत. हे देवालय श्री अंबिका देवींच्या दक्षिणेला आहे. ह्या देवालयाचा गाभारा हा उत्तर भारतामधल्या तसेच महाराष्ट्रामधल्या मंदिरांसारखा आहे. गाभाऱ्यामध्ये श्री चक्र (महामेरू) स्थापित केलं आहे. श्री मूकाम्बिका ह्यांना श्री पिडारीपरमेश्वरीअम्मन असं पण संबोधलं जातं. ह्या देवालयाचे शिखर काशीमधल्या मणिकर्णिका तीर्थासारखे आहे. मुकासुर ह्या दैत्याची हत्या केल्याने प्राप्त झालेल्या ब्रह्महत्येच्या दोषाचे निरसन करण्यासाठी त्या तपश्चर्या करत आहेत. 

प्रत्येक शिव मंदिराची एक विशिष्ट पारंपरिक रचना असते. हे मंदिर आणि अजून इतर आजूबाजूची मंदिरे ह्यांची भौगोलिक स्थाने अशा प्रकारे आहेत की ज्यामुळे ह्या सर्व मंदिरांकडे एकत्रित पाहिलं तर ते पारंपरिक रचनेप्रमाणे हे एक शिव मंदिर भासतं. त्या पद्धतीने जर पाहिलं तर थिरुवलंचुळी येथे श्री विनायकांचे मंदिर आहे, स्वामीमलै मध्ये श्री मुरुगन ह्यांचे मंदिर आहे, सैगनलुर येथे श्री चंडिकेश्वरर ह्यांचे मंदिर आहे, सूर्यनार कोविल येथे नवग्रह संनिधी आहे, चिदंबरम येथे श्री नटराजांचे मंदिर आहे, सिरकाळी येथे श्री भैरवांचे मंदिर आहे, थिरुविडाईमरुथुर येथे श्री नंदिंचे मंदिर आहे तसेच ह्या मोठ्या मंदिराचे मूलवर म्हणजेच श्री महालिंगेश्वरर ह्यांचे मंदिर आहे. हि रचना एक शिव मंदिर दर्शवते.

ह्या मंदिराला पंचलिंग स्थळ असं पण संबोधलं जातं कारण ह्या मंदिराच्या चार मुख्य बिंदूंवर चार लिंगे आहेत आणि श्री महालिंगेश्वरर हे मध्यभागी आहे. ह्या मंदिराच्या पूर्वेकडील रस्त्यावर श्री काशी विश्वनाथर मंदिर आहे, पश्चिमेकडे श्री ऋषिपुरीश्वरर मंदिर आहे, दक्षिणेला श्री आत्मानेश्वरर मंदिर आहे तर उत्तरेला श्री चोक्कनाथर मंदिर आहे.

श्री आनंदविनायकर मंदिर: आतील परिक्रमेमध्ये भगवान शिवांच्या दक्षिणेला श्री विनायकांचे देवालय आहे. इथे श्री विनायकांना श्री आनंद विनायकर असे संबोधले जाते. 

श्री बाळकृष्णांचे इथे एक छोटे देवालय आहे. इथे कश्यप ऋषींना बाळकृष्ण रूपाचे दर्शन झाले. 

इथे प्रवेशाजवळ श्री विनायकांची एक मूर्ती आहे. जिचे नाव श्री पडीथूरै विनायकर असे आहे.

ह्या शिवाय श्री मुरुगन, श्री अघोरवीरभद्र, श्री ऐरावतेश्वरर, श्री आत्मलिंगेश्वरर ह्यांची देवालये परिक्रमेमध्ये आहेत.

इथे परिक्रमेमध्ये २७ नक्षत्रांची प्रतीके म्हणून २७ शिव लिंगे आहेत. पुराणानुसार २७ नक्षत्रांनी हि शिव लिंगे स्थापन करून त्यांची पूजा केली. हे स्थळ नक्षत्र परिहार स्थळ म्हणून प्रसिद्ध आहे.

ह्या शिवाय परिक्रमेमध्ये पुढील शिवलिंगे आहेत - आकाश लिंग, कश्यप लिंग, रोमेश लिंग, चोळा लिंग, सहस्र लिंग, पंचभूत लिंग. 

इथे एक मूर्ती आहे ज्यामध्ये एक स्त्री पितळ्याचा दिवा घेऊन उभी आहे. ही मूर्ती साधारण १२० सेंटीमीटर उंच आहे. ही मूर्ती मराठा साम्राज्याचा राजा प्रतापसिंग भोसले ह्याने ह्या मंदिराला अठराव्या शतकामध्ये भेट दिली आहे. ह्या मूर्तीचे नाव पवैविलक्कु असे आहे. ह्या मूर्तीशिवाय ह्या राजाने १ लाख धातूचे दिवे ह्या मंदिराला भेट दिले आहेत. ह्या मूर्तीमधली स्त्री अविवाहित युवती आहे (तामिळ मध्ये पवै). ह्या मूर्तीच्या खाली ह्या राजाने हि मूर्ती मंदिराला भेट दिली असे कोरले आहे.

ह्या मंदिराच्या पूर्वेकडील आणि पश्चिमेकडील प्रवेशद्वारावर शैव संत पट्टीनाथर आणि त्यांचा शिष्य भद्रगिरियार ह्यांच्या मूर्ती आहेत.

मंदिराच्या आवारात शैव सिद्धांत ग्रंथालय आहे जिथे ताडपत्रांवरची हस्तलिखिते आहेत.

ह्या मंदिराशी निगडित ३२ तीर्थे आहेत त्यापैकी ५ तीर्थे मंदिराच्या आतमध्ये आहेत तर उरलेली २७ तीर्थे मंदिराच्या बाहेर आहेत.

प्रार्थना:

१. भाविक जन इथे विवाहातल्या अडचणी दूर होण्यासाठी, दुःखनिवारणासाठी, अपत्यप्राप्तीसाठी तसेच सुरक्षित प्रसूतीसाठी प्रार्थना करतात. 

२. भाविक जन इथे मानसिक औदासिन्य आणि विकारांतून मुक्ती प्राप्त करण्यासाठी प्रार्थना करतात. 

३. हे स्थळ ब्रह्महत्या दोषाचे परिहार स्थळ आहे.

४. तसेच हे स्थळ अनुशम (मराठी मध्ये अनुराधा) नक्षत्र दोषाचे पण परिहार स्थळ आहे.

पूजा:

१. दैनंदिन पूजा दिवसातून सहा वेळा केल्या जातात

२. प्रत्येक सोमवारी आणि शुक्रवारी विशेष पूजा केल्या जातात. 

३. प्रत्येक पक्षामध्ये प्रदोष पूजा केल्या जातात

४. प्रत्येक महिन्यामध्ये अमावस्या, पौर्णिमा, चतुर्थी, तामिळ नववर्ष, इंग्लिश नववर्ष ह्या दिवशी विशेष पूजा आणि अभिषेक केला जातो.

मंदिरात साजरे होणारे सण:

थै (जानेवारी-फेब्रुवारी): १० दिवसांचा थैपुसम उत्सव, पोंगल

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): महाशिवरात्री

वैकासि (मार्च-जून): स्वर्गीय विवाह उत्सव

आडी (जुलै-ऑगस्ट): आडीपुरम

अवनी (ऑगस्ट-सप्टेंबर): श्री गणेश चतुर्थी

पूरत्तासी (सप्टेंबर-ऑक्टोबर): अन्नाभिषेक, नवरात्री, बाण उत्सव

ऎप्पासी (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर): अन्नाभिषेक आणि स्कंदषष्ठी उत्सव

कार्थिगई (नोव्हेंबर-डिसेंबर): कार्थिगई दीपम उत्सव, कार्थिगई सोमवारी १००८ शंखांचा अभिषेक केला जातो, दीपावली

मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): थिरुवथीरै, थिरुवडुथूरै, अरुंद दर्शन

पंगूनी (मार्च-एप्रिल): उत्तरा नक्षत्र उत्सव

मंदिराच्या वेळा: सकाळी ६ ते ११, संध्याकाळी ५ ते ८

मंदिराचा पत्ता: श्री महालिंगेश्वरर मंदिर, थिरुविडाईमरुथुर, तामिळनाडू ६१२१०४

दूरध्वनी: ९१-४३५२४६०६६०/१९४६, ९१-९७९०५२५७८१

Shri Mahalingeshwarar Temple at Thiruvidaimaruthur

This Shiva temple is one of the Panchakrosha sthalams and is located at Thiruvidaimaruthur, about 8 km. from Kumbhakonam on Kumbhakonam-Mailaduthuria route. This temple is on the southern bank of river Kaveri. This temple was revered by nayanmars namely Appar, Sundarar and Sambandhar. The temple must have existed even before the 7th century. There are about 149 stone inscriptions belonging to Chola, Hoysala, Pallava and Pandya kings. This temple was renovated during the Chola period and the extensions were done by Vijayanagar kings. 

This temple is one of the six temples along the banks of river Kaveri which are considered equal to Kashi. The temple is considered to be ShaktiPeetha and Pancha Linga Sthala. It is also one of the Sapta Sthana Temples of Thiruneelakudi. Valuable contributions have been made by the Pandya kings, Chola Kings and Tanjavur Nayaks in maintenance and renovation of the temple. The temple is at the center of seven Shiva temples which are situated at cardinal points. The vigraha (murtis) at this temple are known as Sapta Vigrahas. This place is also known as Idaimaruthur as it is situated between two Shiva temples which have the Maruth tree (Arjun tree) as the Kshetra Vruksha. 

Moolavar: Shri Mahalingam, Shri Mahalingeshwarar, Shri Marutvanar, Shri Marutavaneshwarar
Devi: Shri Parumuraial, Shri Brihadsundarargujambika, Shri Naanmoolainayaki
Sacred Teertha: KarunyaAmrut, River Kaveri
Kshetra Vruksha: Marut Tree (Arjun Tree)
Puranik Name: Mathirarjunam, Shenbagaranya, Shaktipuram, Tapovanam, Muktipuram

Kshetra Purana:

1. Pattinathar and Bhadragiriyar: Shaiva Saint Pattinathar is closely associated with this temple. His disciple Bhadragiriyar, who was a king. He renounced his kingship and became a saint. He came to this place and stayed with his Guru Pattinathar. He always had a begging bowl in his hand and a dog following him. Once Lord Shiva came in the form of a beggar and asked for alms to saint Pattinathar. He was directed by him to Bhadragiriyar whom he addressed as a Sansari. Bhadragiriyar felt sad as his guru made him a sansari because of the begging bowl and the dog that was with him. In anger he threw the begging bowl on the dog, which killed the dog. Lord Shiva manifested in front of him and gave him salvation and also gave salvation to the dog. Hence this place is known as Naladiyar Kovil. 

2. Brahma hatya Dosha: A Chola prince killed a brahmin and was inflicted with Brahma hatya dosha. He came to this temple and prayed to Lord Shiva for relief. As the spirit of the dead Brahmin was following him, Lord Shiva advised him to leave the temple by another door as the Brahmahatti will not be able to enter the temple. Since it was waiting at the entrance through which  the prince entered the temple. It is believed that it is still waiting at the entrance of the temple. Hence people avoid going out of that temple through that entrance. There is a sculpture of Brahmahatti at that entrance (eastern). 

3. Some people associate this kshetra purana with King Varaguna Pandian. It is stated that the king went on a hunting trip in the nearby forest. As the darkness was fast approaching he hurried back to the city on his horse. He did not notice an aged Brahmin sleeping under a tree. The hooves of the horse accidentally crushed the Brahmin to death. The king came to know of the incident through his soldiers. When he enquired with the scholars they informed him that he had incurred Brahma-hatya dosha. They advised him of remedial measures prescribed in the shastra, but the king did not get any relief. He went to Lord Sundareshwarar temple in Madurai. While doing Pradakshina a celestial voice advised him that a Chola King will invade his country and the invader will be defeated. When the invading king flees from the battlefield, the celestial voice asks him to follow the invader.  In this matter the Pandya king will reach Lord Mahalingeshwar temple, where Shri Shiva himself worshiped the Shiva Linga. He will be absolved on the Brahma Hatya dosha when he worships in that temple, by entering through one entrance and by leaving by another. Lord Mahalingeshwarar advised him to leave the temple by western entrance as he had entered through the eastern entrance. By following the directions he got rid of the Brahma hatya dosha. It is believed that the Brahmahathi is still waiting outside at the eastern entrance.

4. Pancha krosha sthala: After the pralay, the amrut kalash reached Kumbhakonam and settled there. It is believed that droplets of nectar have fallen at five places around Kumbhakonam namely Thiruvidaimaruthur, Darasuram, Thiru Nageshwaram, Swamimalai and Koranattu Karuppur. These kshetras are at a distance of five kroshas from each other, hence they are known as Panchakrosha sthala of Kumbhakonam.

5. Jyotirmay Mahalinga: When the sages were doing penance at this place, Sage Agastya came here along with his disciples and did penance on Goddess Uma Devi. At that time, She gave him darshan. After paying due respect to her, the sages requested her for the darshan of Lord Shiva. Goddess Uma Devi along with sages did penance on Lord Shiva. In appreciation of their penance Lord Shiva gave darshan to them. After giving darshan, Lord Shiva scolded the sages for not worshiping the Shiva Linga first. Goddess Uma Devi was astonished by the act of Lord Shiva and asked him about the reasons, as Lord Brahma and Lord Indra and others are only supposed to worship her customarily.  Lord Shiva stated as sages forgot to worship him first they have to undergo an atonement. From that day, the sages started worshiping him first and attained salvation. When the sages were doing penance along with Goddess Parvati, Lord Shiva manifested from the heart of Goddess Parvati in the form of a flame. As he graced the sages in the form of Jyoti he is addressed as Jyotirmay Mahalinga. 

6. According to sthala purana, when Adi Shankaracharya came to this place he desired that Lord Shiva should declare the truth about Advaita, so that the doubts about Advaita principle will be cleared once and for all. In response to his prayer, Shri Mahalingeshwarar appeared from the Shiva Linga and stated the truth three times as “Satyam Advaitam, Satyam Advaitam, Satyam Advaitam”. At the Shankara mutt at this place, on the Gopuram we come across the sculpture of Lord Mahalingeshwar with a raised hand and the sculpture of Adi Shankaracharya in front of him with folded hands. In the central courtyard of the mutt, a Devi’s shrine was constructed and the sacred paduka of Adi Shankaracharya was installed.

Those who worshiped at this place: 

Lord Shanishwarar, Lord Chandra, sages Kashyap, Pattinathar, Bhadragiriyar, Arunagirinathar, Karuvur Devar, King Varaguna Pandiya, Goddess Uma Devi, Lord Vinayaka, Lord Muruga, Lord Vishnu, Lord Brahma, Lord Rudra, Goddess Lakshmi, Goddess Saraswati, Goddess Kali, sages Vashishtha, Agastya, Romesha, Kapilaa, Markandeya and Siddha (Sridhar Ayyarwal), fifty ninth Sage of Kanchi mutt HH Sri Bodhendra Saraswathi, Sukirti and Veerasena. 

Salient features:

1. The ShivaLinga is a SwayambhuLinga, it is praised as MahaLingeshwarar as Lord Shiva has himself worshiped this ShivaLinga.

2. This is the 2nd place where we have the shrine of Goddess Mukambika.

3. There is a correlation between the three stages (parts) of Nandi and three kshetras namely, SriSailam (which represent the head portion of Nandi), IdaiMaruthur (which represent the middle portion of Nandi) and KadaiMaruthur (which represent the rear portion of Nandi).

4. There are four Vinayaka shrines at the four junctions of the four streets through which the chariot procession passes through.

5. It is believed that Lord Vinayaka in the Lord Ananda Vinayaka shrine worships Lord Shiva according to the rules of Panchayatan Puja with the help of puja materials supplied to him by the devaganas. It is believed that (according to Purana) he rules the world from here, hence he is known as Lord Ananda Vinayaka. 

6. There are lots of stone inscriptions which detail the donations and repair works done by various kings and other details about the temple. 

7. Ashwamedha pradakshina: When we do pradakshina around the temple in the first parikrama it is known as Ashwamedha parikrama. For this parikrama, we have to first worship Shri Muruga. People do 7, 12, 24 or 108 pradakshinas. Those who light lamps in the month of Karthigai and pradakshina done in the month of Thai also yield the benefit of Ashwamedha yadnya. 

8. When we do pradakshina in the second parikrama it gives the benefit of doing Girivalam around Mount Kailash.

9. As this place lies between SriSailam (Lord Mallikarjuna) and Thiru kadaimaruthur in Thirunelveli (known as Pudararjunam), this place got the name Thiruvidaimaruthur means Madyararjunam. Arjunam means Marutha tree. These are three places where kshetra vruksha is Marutha Tree.

10. As Lord MahaVishnu worshiped Lord Shiva at this place, first puja is offered to Lord Shiva and only then to Lord Vishnu.

11. Lord Shiva gave darshan to sage Markandeya at this place as Ardhanarishwarar.

12. All the four Shaiva saints namely - Appar, Sundar, Samnbandhar and Manikvacharar have sung sacred hymns. 

13. There is a jeeva-samadhi of Shri Shridhara Ayyarval, a great sanskrit scholar. He merged with the shiva linga in the form of a jyoti in the seventeenth century. 

14. In this temple, there is a lamp known as PavaiVilakku (lamp) donated by Maratha king Pratap Singh Bhonsale.

15. Saint Arunagirinathar has sung a sacred hymn on Lord Muruga of this temple.

About the temple:

The temple complex covers an area of about 22 acres and is rectangular in shape. The temple has a very large sacred teertha (tank). There are a large number of shrines in this temple complex.

This is an east facing temple with 7-tiered RajaGopuram, Balipeeth, DhawjaStambha, stucco image of Nandi are in front of sanctum-sanctorum. The Nandi is very huge in size. 

There are four Rajagopurams, one in each direction. The main Rajagopuram is five tier. The western Rajagopuram is seven tier. It has three parikramas, each enclosed by huge walls. The parikramas are known as AshwaMedha-Parikrama (outer), Kodumudi-Parikrama (middle) and Branava-Parikrama(inner). 

About the shrines and idols in the Prakaram:

Lord Shiva Shrine: ShivaLinga is a SwayambhuLinga and is huge. The sanctum is in the form of a Linga. As Lord Shiva himself worshiped Linga, it is known as MahaLingam. It is on a huge pedestal with two Nandis in front. One of the Nandis is made of copper. In this temple, puja is performed first to Lord Shiva then to Lord Vinayaka as it is believed that Lord Vinayaka worshiped Lord Shiva in this place. 

Shrine of Ambika: Ambika is in a separate, south facing shrine to the right of Lord Shiva, which is considered very auspicious as it represents the wedding posture. This shrine is considered as one of the 51 Shaktipeetha. On the ceiling of Ardha-Mandap, the painting depicts the marriage of Goddess Meenakshi and Lord Sundareshwarar. On the walls of this shrine, we come across a number of paintings depicting the various forms of Ambika. There is an idol of shaiva saint Sambandhar in the shrine. In the outer prakaram of Ambika’s shrine there is a shrine for Goddess Anbirpriyal.

It is a practice to go out of the temple after worshiping the Ambika.

The shrine of Goddess Mukambika is a special feature as there are only two separate shrines for Mukambika in India. In this shrine, she is seated in Padmaasan and is facing the north. This temple is to the south of Devi’s shrine. The sanctum is similar to those in North India just like in Maharashtra. In the sanctum a Sri Chakra (Mahameru) has been installed. Goddess Mukambika is also addressed as a PidariParameshwariAmman. The tower of the shrine resembles the Manikarnika teertha in Kashi. She is doing penance to get rid of the Brahmahatya dosha she incurred by killing Mukasur. 

According to traditional rules, at cardinal points surrounding this temple, we have shrines of Lord Vinayak at Thiruvalanchuzhi, shrine of Lord Muruga at Swami Malai, shrine of Lord Chandikeshwarar at Seiganalur, the NavaGraha shrine at Suryanar Kovil, shrine of Lord Nataraja at Chidambaram, shrine of Lord Bhairava at Sirgazhi (Sirkazhi), shrine of Lord Nandi dev at Thiruvidaimarudur and the shrine of Mahalingeshwarar at the center as Moolavar in this place. This represents the structure of a Shiva temple according to the traditional rules. 

This temple is referred as a pancha linga sthala as it has four lingas at four cardinal points with the Mahalingeshwarar at the center. On the east street we have Kashi Vishwanathar temple. In the west we have Rishipurishwarar temple. In the south AtmanaEshwarar temple, and in the north Chokkanathar Temple.

Lord Ananda Vinayaka shrine: In the inner prakaram, to the south of Lord Shiva’s shrine we come across the shrine of Lord Vinayaka known as Lord Ananda Vinayaka. 

There is a small shrine for Lord Balakrishna. He gave darshan to Sage Kashyap in this form in this place.

There is a shrine for Lord Vinayaka at the entrance known as PadiThurai Vinayaka. 

Besides this we have shrines for Lord Muruga, Lord Aghora Veerabhadra,  Lord Airavateshwarar, Lord AtmaLingeshwarar are in the Parikrama. 

In the parikrama we come across 27 lingas dedicated to 27 Nakshatras. According to the Purana, these 27 nakshatras installed these lingams and worshiped Shri Shiva. This is a nakshatra parihar sthala.

Besides these, we come across Akash Linga, Kashyapa Linga, Romesh Linga, Chola Linga, Chera Linga, Sahasra Linga, Panchabuta Lingas in the parikrama. We come across a brass statue of a woman made of brass holding a lamp. This statue is about 120 cm in height and was donated to the temple by the Maratha king Pratap Singh Bhosale in the eighteenth century. This lamp is known as PavaiVilakku. He also donated one lakh metal lamps along with this idol. This idol is in the form of a maiden (Pavai in Tamil) holding a lamp. There is an inscription at the bottom, which mentions the gift made by the king. 

On the eastern and western entrances, we come across the idols of Pattinathar and Bhadragiriyar. In the temple complex we come across a Shaiva Siddhanta library which contains manuscripts in Palm leaves. There are about 32 sacred teerthas associated with the temple of which 5 are in the temple and 27 outside the temple. 

Prayers:

People pray here for removal of marriage obstacles, removal of sorrow, unhappiness and also for child boon and also for safe delivery. People pray here for relief for mental depression and psychic disorders. This is a parihara sthala for Brahmahatya dosha. And for the nakshatra Anusham (Anuradha in Marathi) (nakshatra before the Jyeshtha nakshatra) 

Poojas:

Poojas are performed six times in a day. 

Weekly: Special worship on Somawar and Sukrawar

Fortnightly poojas: Pradosha Pooja

Monthly pooja: Special poojas and Abhishek are performed on New Moon, Full Moon, Chaturthi, On Tamil and English New Year.

Festivals:

Thai (Jan-Feb) - Thaipusam festival for 10 days, Pongal

Masi (Feb-Mar) - Mahashivaratri

Vaikashi (Mar - June) - Divine marriage festival

Aadi (Jul-Aug): Aadi Pooram

Avani (August-Sept) - Ganesh chaturthi, 

Purattasi (Sept-Oct) - Annabhishek, Navaratri, arrow festival. 

Aippasi (Oct-Nov) - Annabhishek and Skanda shashthi festival 

Karthigai (Nov-Dec) - Festival of light known as Karthikeya Deepam. Abhishek with 1008 conches during Karthigai Somwar, Diwali

Margazhi (Dec-Jan) Thiruvathirai, Thiruvaduthurai, Arudra Darshan

Panguni (Mar-April) Uttara nakshatra festival

Temple timings: 6 am - 11 am, 5 pm - 8 pm.

Address: Sri Mahalingeshwarar Temple, Thiruvadaimaruthur 612 104

Phone: 91-4352460660/1946, 91-9790525781

Courtesy: Various websites and blogs

थिरुनागेश्वरम येथील श्री नागनाथर मंदिर

कुंभकोणम-कारैक्कल मार्गावर कुंभकोणमच्या जवळ थिरुनागेश्वरम मध्ये वसलेलं हे मंदिर पंचक्रोश स्थळांपैकी एक आहे. कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावर वसलेल्या ह्या मंदिराची स्तुती शैव संत अप्पर, सुंदरर आणि संबंधर ह्यांनी गायली आहे. नवग्रह स्थळांमधील हे राहू ग्रहाचे स्थळ आहे. हे मंदिर सातव्या शतकाच्याही आधीपासून अस्तित्वात असावं. चोळा साम्राज्याच्या काळामध्ये कंदरादित्य चोळा ह्या राजाच्या कारकिर्दीमध्ये ह्या मंदिराचं दगडी बांधकाम करण्यात आलं. कालांतराने चोळा साम्राज्याचे मंत्री सेक्कीळर ह्यांनी ह्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. पुढे विजयनगर आणि नायक राजांनी ह्या मंदिराचा विस्तार केला. इथे काही शिलालेख आहेत ज्यांमध्ये चोळा आणि पल्लव राजांनी ह्या मंदिरासाठी केलेल्या कामाचे तसेच त्यांनी दिलेल्या देणग्यांचे उल्लेख आहेत. 

मूलवर: श्री नागेश्वरर, श्री नागनाथस्वामी, श्री शेनबागअरण्येश्वरर
देवी: श्री गिरीगुजांबिका, श्री पिरैयानिवळ, श्री नुथल अम्माई
पवित्र तीर्थ: सूर्य तीर्थ
क्षेत्र वृक्ष: शेनबाग वृक्ष (मराठीमध्ये सोनचाफा)
पुराणिक नाव: शेनबाग वनं, गिरीकन्नीकाईवन

क्षेत्र पुराण:

१. सर्व अष्ट महानागांनी (अनंत, वासुकी, तक्षक, कर्कोटक, संकल्पन, कुलीगन, पद्मन, महापद्मन आणि आदिशेष) इथे भगवान शिवांची उपासना केली. म्हणून इथे भगवान शिवांना श्री नागनाथर असं संबोधलं जातं आणि ह्या स्थळाला थिरुनागेश्वरम असं संबोधलं जातं.

२. राहु देवांनी इथे येऊन आपल्या पत्नींसमवेत भगवान शिवांची उपासना केली. भगवान शिवांनी त्यांच्या उपासनेवर प्रसन्न होऊन राहूदेवांना वरदान दिलं कि हे स्थळ सर्प दोष परिहार स्थळ म्हणून मानलं जाईल. भगवान शिवांनी राहूदेवांना इथे मनुष्यरूपामध्ये त्यांच्या पत्नींसमवेत राहून भक्तांवर कृपा करण्याची आज्ञा केली. राहू देव इथे अभय आणि वरद मुद्रेमध्ये राहून आपल्या पत्नींसमवेत भक्तांवर कृपा करतात आणि त्यांना भय मुक्त करतात. 

३. पुराणांनुसार इंद्रदेवाने गौतम ऋषींच्या पत्नीबरोबर व्यभिचार केला म्हणून त्यांना गौतम ऋषींनी शाप दिला ज्यामुळे इंद्रदेवांच्या पूर्ण शरीरात नेत्र निर्माण झाले. ह्या शापापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी इंद्रदेवांनी इथे श्री गिरीगुजांबिका देवींची उपासना केली. 

४. स्थळ पुराणानुसार नागराज थक्कन ह्याने सुशील ऋषींच्या पुत्राची हत्या केली म्हणून सुशील ऋषींनी त्याला शाप दिला. ह्या शापापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी नागराज थक्कन ह्याने रात्रीच्या चार प्रहरांमध्ये चार ठिकाणी भगवान शिवांची पूजा केली. ती चार ठिकाणे अशी - कुंभकोणम किळकोट्टम (बिल्व वन), थिरुनागेश्वरम (हिबिसकस वन), थिरुपंपूरं (शमी वन) आणि नागपट्टीनं. ह्या ठिकाणी पूजा करून त्याला शापापासून मुक्ती मिळाली.

५. समुद्र मंथनानंतर ह्या ठिकाणी राहू देवाने आपल्या पत्नींसमवेत भगवान शिवांची पूजा केली आणि त्यामुळे त्यांना अर्ध मानवी शरीर तर अर्ध सर्पाचं शरीर प्राप्त झालं.

६.  श्री पार्वती देवींनी इथे श्री लक्ष्मीदेवी आणि श्री सरस्वती देवींसमवेत तपश्चर्या केली. भगवान शिवांचे महाभक्त भृंगी ऋषी ह्यांनी श्री पार्वती देवींकडे दुर्लक्ष केलं आणि म्हणून श्री पार्वती देवींनी भृंगी ऋषींना शाप दिला. पण भृंगी ऋषी भगवान शिवांचे महाभक्त असल्याकारणाने श्री पार्वती देवींना ह्याचा दोष लागला. ह्या दोषाचा परिहार करण्यासाठी म्हणून श्री पार्वती देवींना इथे येऊन तपश्चर्या करण्याची आज्ञा झाली. तसेच त्यांना तपश्चर्येमध्ये श्री लक्ष्मीदेवी आणि श्री सरस्वतीदेवी सोबत करतील असं पण त्यांना सांगण्यात आलं. त्या श्री लक्ष्मीदेवी आणि श्री सरस्वतीदेवी ह्यांच्यासोबत इथे आल्या आणि त्यांनी तपश्चर्या केली. भगवान शिवांनी त्यांना दर्शन दिलं आणि ते श्री पार्वती देवींना परत कैलासावर घेऊन गेले. श्री पार्वती देवींची इथे श्री गिरीगुजांबिका म्हणून पूजा केली जाते. त्यांचे इथे स्वतंत्र देवालय आहे.

७. स्थळ पुराणानुसार संभूमाळी राजावर कालांगिरी ऋषी एवढे चिडले की त्यांनी राजाला शाप दिला. त्या शापापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी राजाला भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांची ह्या ठिकाणी पवित्र तीर्थामध्ये स्नान करून उपासना करण्यास सांगितले. राजाने तसे केल्यावर त्याची शापापासून मुक्ती झाली.

८. गौतम ऋषींनी इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्यांचे त्यांच्या पत्नीशी म्हणजेच अहिल्येशी पुनर्मीलन झाले.

९. नळ राजाने इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्याला परत वैभव आणि राज्य प्राप्त झाले. 

१०. चंद्रवर्मा राजाला श्वान होण्याचा शाप प्राप्त झाला. त्याने इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्याची शापातून मुक्ती झाली.

११. श्री विनायकांनी इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्यांना गणपती (गणांचा अधिपती) पद प्राप्त झाले. 

१२. भृंगी ऋषींनी इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्यांना सर्व देवींचे दर्शन मिळाले.

१३. भगवान शिवांनी श्री पार्वती देवींना सांगितले की हे क्षेत्र पृथ्वीवरील सर्वात चांगले क्षेत्र आहे.

१४. पांडवांनी इथे भगवान शिवांची उपासना केल्यावर त्यांना त्यांचे राज्य परत मिळाले.

१५. काही वर्षांपूर्वी सेक्कीळर ह्यांनी स्थापलेले शिवलिंग (नागेश्वर लिंग) हे विस्कळीत अवस्थेत होते. म्हणून हे शिवलिंग सूर्य तीर्थामध्ये विसर्जन करून नवीन शिवलिंगाची स्थापना केली गेली. त्या दिवशीच्या रात्री भगवान शिव एका भक्ताच्या स्वप्नात आले आणि त्यांनी मूळ लिंगाची परत स्थापना करण्याची आज्ञा केली. म्हणून मूळ लिंग सूर्य तीर्थामधून काढून परत स्थापन केले गेले. नवीन शिवलिंग हे सध्या गाभाऱ्याच्या मागे ठेवले आहे. त्याचे नाव अरुणाचलेश्वर आहे.

ह्या ठिकाणी ज्यांनी उपासना केली त्यांची नावे:

पांडव, वसिष्ठ ऋषी, आदिशेष, दक्ष राजा, कर्कोटग, शौनक ऋषी, श्री राहू, श्री नंदि, श्री चंद्र, श्री सूर्य, नळ राजा, गौतम ऋषी, पराशर ऋषी, भगीरथ ऋषी, श्री गणेश, श्री इंद्र, भृंगी ऋषी.

वैशिष्ट्ये:

१. हे मंदिर चोळा साम्राज्याचे मंत्री सेक्कीळर ह्यांनी बांधलं.
२. इथे श्री विनायकांना श्री उनग्रहविनायक असे संबोधले जाते.
३. हे राहुदोषासाठी परिहार स्थळ आहे.
४. रविवारी राहुकाळामध्ये जेव्हा राहुंच्या मूर्तीवर दुधाचा अभिषेक होतो त्यावेळी दुधाचा रंग निळा होतो.
५. श्री मुरुगन ह्यांचे देवालय भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी ह्यांच्या देवालयांच्या मधे आहे. ह्या रचनेला सोमस्कंद रचना म्हणतात.
६. इथल्या १०० स्तंभांच्या मंडपामध्ये सुंदर शिल्पे आहेत आणि हा मंडप रथावर आरूढ आहे.
७. श्री पार्वती देवी, श्री महालक्ष्मी देवी आणि श्री सरस्वती देवी ह्या भक्तांवर एकाच देवालयातून कृपा करत आहे. हि रचना खूप दुर्मिळ आणि अद्वितीय आहे.
८. शैव संत अरुणागिरिनाथर ह्यांनी ह्या मंदिरातील श्री मुरुगन ह्यांची स्तुती गायली आहे.
९. श्री गिरीगुजांबिका ह्यांच्या देवालयामधे श्री विनायक आणि श्री योगराहू ह्यांच्या मूर्ती एका छोट्या पेटीमध्ये आहेत. हे खूप दुर्मिळ दृश्य आहे.
१०. ह्या मंदिरामध्ये खूप सुंदर चित्रे आहेत ज्यामध्ये येथील क्षेत्र पुराण चित्रित केले आहे.
११. चित्राई ह्या तामिळ महिन्यामध्ये सूर्याची किरणे मंदिरात प्रवेश करतात. म्हणून ह्या मंदिराला सूर्यकोट्टम असे पण संबोधले जाते.
१२. सकाळी कुंभकोणमच्या नागेश्वर मंदिरात, दुपारी थिरुनागेश्वरम मंदिरात तर संध्याकाळी थिरुपंपूरं इथे भगवान शिवांची पूजा करणे हे खूप शुभ मानलं जातं.
१३. असा समज आहे राहूदेवांसारखी कृपा कोणी करत नाही आणि केतूदेवांसारखे विघ्न कोणी आणत नाही.
१४. ह्या मंदिरात श्री पार्वती देवींना सकाळी लहान मुलीच्या रूपात चित्रीत केले जाते, दुपारी तरुण मुलीच्या रूपात चित्रित केले जाते तर संध्याकाळी सोळा कलांचे ज्ञान असलेल्या स्त्रीच्या रूपात चित्रित केले जाते.
१५. श्री कामाक्षी देवी दक्षिणाभिमुख असून त्यांचे वाहन म्हणजेच सिंह हे त्यांच्याकडे मुख करून आहेत.
१६. नवग्रह संनिधीमध्ये सर्व आठ ग्रह सूर्याकडे मुख करून आहेत.

मंदिराबद्दल माहिती:

गाभाऱ्यामध्ये गाभारा, अंतराळ आणि अर्थमंडप आहेत. ह्या मंदिराला राजगोपुरासमवेत चारी बाजूला प्रवेशद्वारे आहेत. हे मंदिर पूर्वाभिमुख असून ह्याला पांच स्तरांचे राजगोपुर आहे. ह्याशिवाय ह्या मंदिरामध्ये सहा गोपुरे आहेत आणि तीन परिक्रमा आहेत. चित्राई ह्या तामिळ महिन्यामधे सूर्याची किरणे मंदिरामधे प्रवेश करतात म्हणून ह्या मंदिराला सूर्यकोट्टम असे म्हणतात. गाभाऱ्याच्या प्रवेशावर एक कमान आहे. पूर्वेकडील प्रवेशाजवळ बलीपीठ, नंदि, ध्वजस्तंभ, सूर्य तीर्थ हे गाभाऱ्यावरील प्रवेशकमानीजवळ आहेत. सूर्य तीर्थाच्या काठावर श्री विनायकांची एक मूर्ती आहे. ह्या मूर्तीचे नाव मळूपोरुथा विनायकर असे आहे. गाभाऱ्याच्या पुढे एक १०० स्तंभांचा मंडप आहे ज्यामधे विलक्षण शिल्पे आहेत. हा मंडप अशा पद्धतीने बांधला आहे कि ज्यामुळे आपण जेव्हा मंडपात असतो त्यावेळी असं वाटतं कि आपण एका रथामध्ये आहोत. येथील शिव लिंग हे स्वयंभू आहे. गाभाऱ्याच्या प्रवेशावर द्वारपाल आहेत.

कोष्ट मूर्ती: श्री नर्थन गणपती, श्री नटराज, अगस्त्य मुनी, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री लिंगोद्भवर, श्री ब्रह्म, श्री विष्णू आणि श्री दुर्गा देवी. श्री चंडिकेश्वरर ह्यांची मूर्ती त्यांच्या नेहमीच्या जागी आहे. गाभाऱ्याच्या मागे श्री लिंगोद्भवर आणि त्यांची पूजा करणारे श्री महाविष्णू आणि श्री ब्रह्मदेव ह्यांच्या मूर्ती आहेत.

दुसऱ्या परिक्रमेमधे ईशान्येला श्री राहूंचे देवालय आहे. मुख्य देवालयाकडे जाणाऱ्या मार्गावर कोरीव काम केलेले स्तंभ आहेत. इथल्या सगळ्या मंडपांमध्ये याळी आणि अश्वांची सुंदर शिल्पे आहेत. ह्या परिक्रमेमधे आपल्याला पुढील मूर्ती बघावयास मिळतात - श्री नटराज, श्री सेक्कीळर, थिरुपानी (उत्सव) मंडप, श्री सेक्कीळर त्यांच्या बंधू आणि मातेसमवेत, नटराज सभा, शैव संत नालवर, श्री नृत्यगणपती, श्री शेनबागविनायकर, श्री नंदि, श्री आदि विनायकर, श्री मुरुगन त्यांच्या पत्नींसमवेत, श्री नटराज, श्री  सोमस्कंद, सप्त मातृका, श्री महालक्ष्मी, श्री सरस्वती, नवग्रह, श्री चंद्र, श्री सूर्य आणि श्री महाभैरव. अगस्त्य मुनी, पराशर ऋषी, गौतम ऋषी, व्याघ्रपाद ऋषी, पातंजली ऋषी, मार्कंडेय ऋषी - ह्या सर्व ऋषींनी पूजिलेली शिवे लिंगे. ६३ नायनमार ह्यांच्या मूर्ती. पवित्र तीर्थाच्या जवळ श्री गणेशांची मूर्ती आहे. ह्या मूर्तीचे नाव श्री मळूपोरुथा विनायकर (चुका क्षमा करणारा देव) असे आहे. नवग्रह संनिधीमध्ये सर्व ग्रह सूर्याकडे मुख करून आहेत. 

देवीचे देवालय: इथे श्री पार्वती देवींची दोन स्वतंत्र देवालये आहेत. एका देवालयामध्ये श्री पिरैयानिवळ नुथल अम्माई (पिरै म्हणजे चंद्र कोर, अनिवल म्हणजे धारण करणे, नुथल म्हणजे कपाळ, अम्माई म्हणजे माता) ह्यांची मूर्ती आहे. हे देवालय गाभाऱ्याच्या डाव्या बाजूला आहे. कार्थिगई ह्या तामिळ महिन्याच्या पौर्णिमेला चंद्राची किरणे श्री अंबिका देवींच्या मूर्तीवर पडतात. भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी (कुन्द्रममुलैअम्मन) ह्यांच्या देवालयांच्यामध्ये श्री मुरुगन ह्यांची मूर्ती आहे. हि रचना सोमस्कंद रचनेसारखीच आहे. श्री पार्वती देवींच्या दुसऱ्या मूर्तीचे नाव श्री गिरीगुजांबिका असे आहे. श्री गिरीगुजांबिका ह्यांचे देवालय उत्तरेला मंदिराच्या तलावाच्या समोर आहे. हे पूर्वाभिमुख देवालय आहे. श्री गिरीगुजांबिका ह्या मूर्तीमध्ये योगमुद्रेमध्ये आहेत. हि मूर्ती विशिष्ठ मातीपासून बनविली असल्याकारणाने ह्यावर अभिषेक होत नाही. कधी कधी सिवेट (तामिळ मध्ये पुन्नूगु) ह्या अत्तराचा लेप लावला जातो. श्री देवालयामध्ये श्री पार्वती देवींसमवेत त्यांच्या आजूबाजूला श्री लक्ष्मीदेवी आणि श्री सरस्वतीदेवी ह्यांच्या मूर्ती आहेत. श्री सरस्वती देवींच्या हातामध्ये वीणा आहे आणि श्री लक्ष्मीदेवींच्या हातामध्ये कमळ आहे. श्री गिरीगुजांबिका देवींच्या देवालयामध्ये श्री गणेश, श्री बालमुरूगन, श्री नवशक्ती देवी, श्री संगनिधी देवी, श्री तत्पुरुषशक्ती देवी, श्री पद्मनिधी देवी, श्री गंगादेवी, सनकादि ऋषींसमवेत श्री वैष्णवी, श्री क्रियाशक्ती देवी, श्री ज्ञानाम्बिका देवी, श्री भैरव, श्री बालहस्त (तामिळ मध्ये अय्यनार) आणि श्री दुर्गा देवी ह्यांच्या मूर्ती आहेत. ह्या देवालयामध्ये श्री विनायक आणि श्री योगराहू ह्यांच्या मूर्ती एका पेटीमध्ये आहेत. 

श्री राहूंचे देवालय: हे देवालय दुसऱ्या परिक्रमेच्या ईशान्येला आहे. ह्या देवालयामध्ये श्री राहू नागफण्याच्या ऐवजी मानवी मुख असलेले आहेत. त्यांच्या पत्नी सिंही आणि चित्रलेखा त्यांच्या समवेत आहेत. प्रत्येक रविवारी राहुकाळामध्ये (संध्याकाळी ४.३० ते ६ मध्ये) श्री राहुंवर दुधाचा अभिषेक केला जातो. अभिषेकाच्या वेळेस अभिषेक केलेल्या दुधाचा रंग निळा होतो. 

पवित्र तीर्थे: इथे पूर्वीकाळी १२ तीर्थे होती. ह्या तीर्थांपैकी तीन तीर्थे तीन नद्या आहेत. असा समज आहे की ह्या नद्या भगवान शिवांनी आपल्या त्रिशुळाने निर्माण केल्या. त्या नद्यांची नावे नट्टारू, अरीसीलारू आणि किर्तीमानारु अशी आहेत.  गाभाऱ्याच्या प्रवेशकमानीच्या पुढे सूर्यतीर्थ आहे. सूर्य तीर्थाशिवाय इतर सर्व तीर्थे आता अस्तित्वात नाहीत.

प्रार्थना:

१. हे स्थळ पुढील दोषांचे परिहार स्थळ आहे. राहू, केतू आणि सर्पदोष, कलत्र दोष, पितृ दोष, कालसर्पदोष.
२.भाविक जन इथे विवाहातल्या अडचणींवर मत करण्यासाठी प्रार्थना करतात.
३. भाविक जन इथे अपत्यप्राप्ती आणि शैक्षणिक प्रगतीसाठी प्रार्थना करतात.

पूजा:

१. नियमित दैनंदिन पूजा तसेच प्रदोष पूजा केल्या जातात.
२. राहूच्या एका राशीतून दुसऱ्या राशीमधल्या भ्रमणाच्या वेळेस आहे इथे विशेष पूजा केली जाते.

मंदिरात साजरे होणारे सण:

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): महाशिवरात्री, महामाघम उत्सव
वैकासि (मार्च-जुन): पुष्य नक्षत्रावर शैव संत सेक्कीळर ह्यांचा उत्सव
अवनी (ऑगस्ट-सप्टेंबर): श्री गणेश चतुर्थी
कार्थिगई (नोव्हेंबर-डिसेंबर): १० दिवसांचा ब्रह्मोत्सव, कार्थिगई दीपम
मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): थिरुवदुराई
पंगूनी (मार्च-एप्रिल): पंगूनी उत्तिरं

मंदिराच्या वेळा: सकाळी ६ ते दुपारी १२, दुपारी ४ ते रात्री ८.३०

पत्ता: श्री नागेश्वरस्वामी मंदिर, थिरुनागेश्वरम, कुंभकोणम तालुका, तामिळनाडू ६१२२०४

दूरध्वनी: ९१-४३५२४६३३५४,९४४३४८९८३९