श्री अरुलमीगु त्यागराजर कोविल

सप्त विडंग स्थळांमधलं हे पहिलं मंदिर आहे. ह्या मंदिराला श्री त्यागराज मंदिर असं पण म्हणतात. २००० वर्षे जुनं असलेलं हे मंदिर तामिळनाडूमधल्या थिरुवरुर ह्या गावात वसलेलं आहे. कावेरी नदीच्या दक्षिण काठावर तंजावूर पासून ७० किलोमीटर्स तर कुंभकोणम पासून ४२ किलोमीटर्स वर थिरुवरुर गाव आहे. हे नायनमारांनी ज्या मंदिरांमध्ये भगवान शिवांची स्तुती केली त्या २७६ पाडळ पेथ्र स्थळांपैकी पण एक स्थळ आहे. तसेच सप्त विडंग स्थळांपैकी पण एक स्थळ आहे. श्री संबंधर, श्री अप्पर, श्री सुंदरर आणि श्री माणिकवाचगर ह्या नायनमारांनी ह्या मंदिरामध्ये भगवान शिवांची स्तुती गायली आहे. 

मुलवर: श्री त्यागराजर, श्री वान्मिकनादर

देवी: श्री कमलांबिका, श्री नीलोत्पलअंबल

पवित्र तीर्थ: कमलालयं, शंख तीर्थ, गया तीर्थ, वाणी तीर्थ

क्षेत्र वृक्ष: पाद्री वृक्ष (मराठी मध्ये टेटू)

पुराणिक नाव: अरूर

क्षेत्र पुराण:

एकदा त्र्यैलोकामध्ये सर्वात न्यायी व्यक्ती कोण आहे असा वाद निर्माण झाला. तेव्हां नारद मुनी म्हणाले पृथ्वीवरील चोळा साम्राज्याचा राजा मनूनिधी हा सर्वात न्यायी आहे. श्री यमदेव मनूनिधी राजाची परीक्षा घेण्यासाठी एका गायीचं रूप घेऊन मनूनिधी राजाची राजधानी थिरुवरुर येथे आले. आपल्याबरोबर ते एक वासरू पण घेऊन आले. त्यांनी थिरुवरुर मध्ये असताना एक लीला घडवली. राजाचा पुत्र रथामधून जात असताना ते वासरू त्या रथाच्या खाली आणवलं त्यामुळे ते वासरू रथाखाली चिरडून मरण पावलं. ती गाय राजाच्या दरबारात न्याय मागण्यासाठी गेली. राजाला गायीचं दुःख लक्षात आलं. त्या गायीला जे क्लेश झाले त्याला न्याय देण्यासाठी म्हणून राजाने आपल्या मुलाला रथाखाली चिरडून मारले कि ज्यामुळे स्वतः राजाला ते क्लेश भोगायला लागले. ह्या राजाच्या न्याय देण्याच्या बुद्धीवर श्री यमदेव प्रसन्न झाले आणि ते त्यांच्या मूळ रूपामध्ये राजाच्या समोर आले. त्यांनी मनूनिधी राजा हाच त्र्यैलोकामध्ये सर्वात न्यायी आहे हे मान्य केलं. 

मंदिराची वैशिष्ट्ये:

भगवान शिवांच्या गाभाऱ्यामध्ये श्री त्यागराज ह्यांची मूर्ती आहे. श्री त्यागराज हे देवाधिदेव आहेत. 

हे मंदिर सर्वात जुन्या मंदिरांपैकी एक आहे तसेच सर्वात भव्य मंदिर आहे. 

असा समज आहे की शनिदोषाचे निवारण करण्यासाठी थिरुनल्लर येथील मंदिराचे दर्शन घेतल्यानंतर थिरुवरुर येथील मंदिराचे दर्शन घेतल्यानंतरच पूर्ण दोषनिवारण होते. 

पुराणांनुसार सद्यगुप्त नावाचा एक राजा होता. त्याच्या पत्रिकेमध्ये शनिदोष होता. त्याने नवग्रहांबरोबर युद्ध पुकारले. नवग्रहांनी घाबरून भगवान शिवांकडे रक्षणाची याचना केली. भगवान शिवांनी त्यांचं रक्षण केलं. म्हणून इथे सगळे नवग्रह हे सरळ रेषेमध्ये असून ते भगवान शिवांकडे मुख करून उभे आहेत. नवग्रह संनिधीमध्ये श्री गणेशांची मूर्ती आहे. असा समज आहे की ते नवग्रहांवर लक्ष ठेवतात जेणेकरून भगवान शिवांच्या भक्तांना नवग्रह त्रास देणार नाहीत. 

श्री विनायकांच्या ८४ प्रसिद्ध देवालयांपैकी चार देवालये ह्या मंदिरामध्ये आहेत. १) श्री नडूक्कम विनायक २) पश्चिमेकडील गोपुराजवळ श्री मातृ-उरैथ विनायक. भगवान शिव जेव्हा सुंदरर ह्यांना सोनं देत होते त्यावेळी ह्यांनी त्या सोन्याची पवित्रता पारखलीं. ३) श्री मूलाधार गणपती - भगवान शिवांच्या देवालयाच्या पहिल्या परिक्रमेमध्ये हि मूर्ती आहे. पंच मुखे असलेल्या वेटोळे घातलेल्या सापावर श्री गणपती नृत्य करीत आहेत असे ह्या मूर्तीचे दृश्य आहे. ४) श्री वातापी गणपती - श्री मुथुस्वामि दीक्षितर ह्यांनी पूजिलेली मूर्ती.

श्री अष्ट दुर्गा देवी ह्यांच्या देवालयामध्ये श्री मुथुस्वामि दीक्षितर ह्यांनी श्री महालक्ष्मी आणि श्री अष्ट दुर्गा ह्यांची स्तुती गायली आहे. 

ह्या देवालयाच्या वायव्येकडील परिक्रमेमध्ये एक दगडी रथ आहे. श्री इंद्रदेवांकडून मिळालेले विडंग मुचुकुंद राजाने थिरुवरुर येथे स्थापन केले. असा समज आहे की पूर्वे कडून विडंगाची रथयात्रा निघाल्यावर तिथून ते परत मिळविता येईल ह्या आशेने श्री इंद्रदेव पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराजवळ थांबतात. म्हणून येथील विडंगाची रथयात्रा पूर्वेच्या ऐवजी ईशान्येच्या प्रवेशद्वारावरून निघते. बहुतेक भक्तजन पूर्वेकडील प्रवेशद्वार टाळतात. 

श्री ललितासहस्रनामामध्ये उल्लेखल्या प्रमाणे श्री कमलांबिका देवी इथे वास्तव्य करतात. म्हणून येथील कमलालयं तीर्थ हे खूप पवित्र मानलं जातं. महामाघम उत्सवाच्या वेळेस कुंभकोणम येथील महामाघम तीर्थामध्ये जेवढं पुण्य मिळतं त्यापेक्षा १२ पटीने जास्त पुण्य ह्या तीर्थामध्ये स्नान केल्यामुळे मिळतं असा समज आहे. ह्या तीर्थाच्या मध्यभागी श्री नागदेवता ह्यांचे देवालय आहे. नागदोषांचे निवारण करण्यासाठी भाविक जन इथे पूजा करतात. 

इथे संध्याकाळी ४.३० ते ६.३० मध्ये प्रदोष पूजा केली जाते ज्याला नित्य प्रदोषपूजा म्हणतात. असा समज आहे की सर्व ३३ कोटी देव ह्या पूजेच्या वेळेस दर्शनासाठी येतात.

भगवान शिव जसे चंद्रकोर धारण करतात तसेच श्री कमलांबिका पण इथे चंद्रकोर धारण करतात. त्यांच्या उजव्या हातामध्ये एक फुल आहे आणि त्यांचा डावा हात कंबरेवर आहे आणि त्या योगासनामध्ये बसल्या आहेत. ह्या मुद्रेमध्ये त्या राज्ञी दिसतात. 

हे मंदिर सर्व मंदिरांमध्ये जुनं मंदिर मानलं जातं. इथला रथ ९० फूट उंचीचा आहे आणि तो तामिळ नाडूमधल्या सर्व मंदिरातल्या रथांमध्ये मोठा रथ मानला जातो आणि आशिया खंडामध्ये दुसऱ्या क्रमांकाचा मोठा रथ मनाला जातो. असा समज आहे की भगवान शिवांनी येथे ३६४ चमत्कार केले आहेत. असा समज आहे की जे थिरुवरुर येथे जन्म घेतात ते मुक्ती पावतात आणि म्हणून इथे श्री यमदेवांना काही काम नाही. म्हणून श्री यमदेव इथे श्री चंडिकेश्वर ह्यांची भूमिका निभावतात. 

येथील गाभाऱ्याच्या मागे दैव रहस्य आहे असा समज आहे.

हे स्थळ शक्ती पीठांपैकी एक मानलं जातं. ह्याचे नाव कमला शक्ती पीठ आहे.

मंदिराबद्दल माहिती:

ह्या स्थळाला पूर्वी क्षेत्रवरपुरम, देवगयापुरम, मुकुंदपुरम अशी पण नावे होती. 

इथल्या विडंगाचे म्हणजेच शिवलिंगाचे नाव विधिविडंगर असे आहे. इथल्या उत्सवामध्ये इथले शिवाचार्य जे नृत्य सादर करतात त्याचं नाव आहे अजपनटनं म्हणजे जपाशिवाय केलेले नृत्य. अजप म्हणजे जपाशिवाय जप. ह्या स्थितीमध्ये जप केल्याशिवाय जप होतो म्हणजेच भक्त विनासायास भगवान विष्णूंच्या सान्निध्यात म्हणजेच त्यांच्या हृदयात वास करतो. हीच स्थिती श्री त्यागराजांची आहे आणि ती ह्या नृत्यामधून प्रदर्शित होते. 

हे स्थळ मूलाधार चक्राचे प्रतीक आहे म्हणून ह्या स्थळाला मूलाधारस्थळ असं पण म्हणतात. 

वर्तमान मंदिर चोळा साम्राज्यातल्या नवव्या शतकातल्या राजांनी बांधलं. त्या नंतर तेराव्या शतकामध्ये विजयनगर साम्राज्यातल्या राजांनी ह्या मंदिरामध्ये अधिक बांधकाम केलं. पुराणकाळापासून हे मंदिर नृत्य आणि गीतांच्या उत्सवांसाठी प्रसिद्ध आहे. 

हे मंदिर साधारण ३० एकरवर पसरलेलं आहे. त्याला चार गोपुरे आहेत आणि चार प्रवेशद्वारे आहेत. पूर्वेकडील प्रवेशद्वारावरील गोपुर ११८ फूट उंच असून चार स्तरांचे आहे. ह्या मंदिराच्या संकुलामध्ये बरीच छोटी देवालये आहेत. त्यात सर्वात महत्वाची देवालये श्री त्यागराज (विधीविडंगर) आणि श्री नीलोत्पलअंबल ह्यांची आहेत. मुख्य देवता श्री वान्मिकनादर (भगवान शिव) आहेत. मंदिराच्या आतमध्ये ९ गोपुरे आणि पांच परिक्रमा आहेत. श्री वान्मिकनादर (भगवान शिव) ह्यांची मूर्ती खूप प्राचीन आहे आणि ती वारुळावर आहे. पहिल्या परिक्रमेच्या वायव्य दिशेच्या कोन्यामध्ये नवग्रह संनिधी आहे. इथे सर्व नवग्रह हे सरळ रेषेमध्ये असून ते दक्षिणाभिमुख आहेत. इथे १३ मंडप आहेत. वर्षाच्या प्रत्येक दिवसाचे प्रतीक म्हणून इथे ३६५ शिव लिंगे आहेत. साधारण १०० देवालये आहेत त्यात ८ गणपतीच्या मूर्ती आहेत. मुख्य देवालये - श्री नीलोत्पलअंबल, श्री असलेश्वरर, श्री अडगेश्वरर, श्री कमलांबल आणि श्री अन्नमलेश्वरर. श्री त्यागराजांचे पदकमल हे सतत फुलांनी आच्छादलेले असतात. पंगूनी महिन्यातल्या उत्तरा नक्षत्राच्या दिवशी आणि थिरुवथीराई ह्या उत्सवाच्या रात्री श्री त्यागराजांचे डावे पाऊल मोकळे ठेवले जाते. भाविक जन इथून ३ किलोमीटर्स वर असलेल्या विलमल येथे श्री त्यागराजांच्या पाऊलांचे दर्शन घेऊ शकतात. ह्या मंदिरामध्ये श्री नंदि हे उभ्या मुद्रेमध्ये आहेत. इथे बरेच स्तंभ आहेत ज्यावर दगडाचे कोरीव काम केले आहे आणि भिंतींवर बरीच शिल्पे कोरलेली आहेत. 

मंदिराचे आवार श्री चक्राच्या आकाराचे आहे. यातील दुसरे स्तर श्री चक्राचे सात आधारस्थळं दर्शवते. आतल्या परिक्रमेला ओलांडल्यावर आपल्याला श्री कमलांबल संनिधी दिसते. ह्या देवालयामध्ये एक जागा अशी आहे की जिथे उभे राहिल्यावर सात गोपुरांचं दर्शन घडतं. 

येथील कमलायलं तलाव (तीर्थ) हा देशातला सर्वात मोठा तलाव आहे. 

इथे श्री विधिविडंगर, श्री विनायक आणि श्री अचलेश्वरर ह्यांची स्वतंत्र देवालये आहेत. 

ह्या शिवाय इथे श्री कमलांबल, श्री नीलोत्पलअंबल, श्री रुद्र दुर्गा, श्री ऋणविमोचनं, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री अन्नमलेश्वरर आणि श्री वोट्टू-त्यागराजेश्वरर ह्यांची देवालये आहेत. त्याचबरोबर श्री आनंदेश्वरर आणि श्री सिद्धेश्वरर ह्यांची पण देवालये आहेत. परिक्रमेमध्ये श्री इंद्र, श्री चेरनाथ, श्री पांड्यनाथ, श्री आदिकेश्वरर, श्री पुलस्त्य ऋषी, श्री लंकेश्वर ह्यांनी पूजिलेली शिव लिंगे आहेत. ह्या शिवाय श्री भास्करेश्वरर, श्री विश्वनाथेश्वरर आणि श्री पाडाळेश्वरर ही पण लिंगे आहेत. मुख्य प्रवेशद्वाराच्या इथे राजगोपुराच्या जवळ श्री अंजनेय ह्यांचे देवालय आहे. असा समज आहे की इथे श्री अंजनेयांची पूजा केल्याने गेलेले राज्य परत मिळते. 

श्री देवीच्या देवालयाच्या परिक्रमेमध्ये श्री धर्मशास्ता आणि श्री विनायक ह्यांची देवालये आहेत. 

सहसा जेव्हा मंदिर पूर्वाभिमुख असते तेव्हा रथयात्रा पूर्वेच्या प्रवेशद्वारावरून निघते, पण इथे रथयात्रा ईशान्येच्या प्रवेशद्वारापासून निघते. श्री देवीच्या देवालयामधील श्री दक्षिणामूर्तींच्या मूर्तीमध्ये त्यांच्या बरोबर सहा शिष्य आहेत. सहसा चार शिष्य दाखवतात. श्री नीलोत्पलअंबल ह्यांचे स्वतंत्र देवालय आहे. ह्या देवालयामध्ये एका दासीने श्री मुरुगन ह्यांना आपल्या हातामध्ये घेतले आहे असं दृश्य आहे. श्री सरस्वती देवींची मूर्ती अभय मुद्रेमध्ये आहे. ह्या मूर्तीमध्ये त्यांच्या हातात वीणा नसून त्या तपश्चर्या करत आहेत असा समज आहे. श्री हयग्रीवांच्या मूर्तीमध्ये ते भगवान शिवांची पूजा करत आहेत असं चित्रित केलं आहे. श्री आकाशभैरव, जे संरक्षक देव आहेत, त्यांची मूर्ती श्री कमलांबिका देवीच्या देवालयाच्या गोपुराजवळ आहे. इथे श्री भैरवांना श्री सिद्धीभैरव असं संबोधलं जातं. श्री कमलांबिका ह्यांच्या गाभाऱ्याच्या उजव्या बाजूला श्री कमलामुनी सिद्धर ह्यांचे पीठ आहे. भगवान शिवांच्या देवालयाच्या परिक्रमेमध्ये श्री सूर्यदेवांची एक उंच मूर्ती आहे. ह्या शिवाय इथे श्री गणपती, श्री आदिकेश्वरर, श्री चंडिकेश्वरर, श्री दुर्गा देवी, श्री कमलांबल, श्री अचलेश्वरर, श्री त्यागराज, श्री वान्मिकनादर ह्यांची देवालये आहेत. तसेच रथ आणि दगडात केलेली कोरीव कामे पण दिसतात. 

हे मंदिर एवढं मोठं आहे की पूर्ण मंदिराचे दर्शन घ्यायला एक पूर्ण दिवस लागू शकतो. 

प्रार्थना:

भाविक जन येथे वरदान प्राप्त करण्यासाठी राहू काळामध्ये श्री दुर्गा देवींची पूजा करतात. पूरत्तासी महिन्याच्या नवमी तिथीला भाविक जन विविध वरदाने प्राप्त करण्यासाठी उदाहरणार्थ शत्रुत्वाचा नाश करण्यासाठी श्री वान्मिकनादर ह्यांची दूध आणि भात अर्पण करून पूजा करतात. तसेच भाविक जन अपत्यप्राप्ती, विवाह, शिक्षणात प्रगती आणि ऐश्वर्य प्राप्तीसाठी श्री त्यागराजांची पूजा करतात. पर्जन्य प्राप्ती साठी इथे श्री नंदिदेवांची पूजा केली जाते.

पूजा:

दररोज ४.३० ते ६.३० दरम्यान प्रदोष पूजा. इथे श्री त्यागराजांना दररोज अभिषेक होत नाही. श्री इंद्रदेवांनी पुजीलेल्या छोट्या शिव लिंगावर सकाळी ८.३० ला आणि संध्याकाळी ७ ला अभिषेक केला जातो. नंतर हे शिव लिंग फुलांनी आच्छादित चांदीच्या डब्यामध्ये सुरक्षित ठेवलं जातं. हा डबा नेहमी श्री त्यागराजांच्या उजव्या बाजूला ठेवला जातो. 

दिवाळी, पोंगल, मकर संक्रांति, तामिळ आणि इंग्लिश नववर्ष ह्या दिवशी इथे पूजा साजरी होते.

ह्या शिवाय इथे दिवसातून ६ वेळा पूजा केली जाते. 

मंदिरात साजरे होणारे सण:

चित्राई (एप्रिल-मे): रथोत्सव

आडी (जुलै-ऑगस्ट): १० दिवसांचा आडी पुरम उत्सव, हा उत्सव श्री देवींच्या उत्सव मूर्तीसाठी साजरा होतो

मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): अरुद्र उत्सव. भगवंताच्या पाउलांचं दर्शन ह्या दिवशी मिळतं, थिरुवथीराई उत्सव

मासी (फेब्रुवारी-मार्च): हस्त नक्षत्रावर पंगूनी उत्तरम ह्या उत्सवासाठी ध्वजारोहण साजरं होतं. महामाघम उत्सव

पंगूनी (मार्च-एप्रिल): १० दिवसांचा पंगूनी उत्तरम उत्सव. ह्या उत्सवासाठीचं ध्वजारोहण मासी महिन्यामध्ये हस्त नक्षत्रावर केलं जातं. दहाव्या दिवशी श्री व्याघ्रपाद ऋषींना भगवान शिवांनी दर्शन दिलं हे दर्शविण्यासाठी रथोत्सव साजरा होतो, वसंतोत्सव - हा उत्सव प्रथम श्री मन्मद (श्री कामदेव) आणि त्यांची पत्नी श्री रतीदेवी ह्या समवेत त्यांचं पुनर्मीलन झालं म्हणून श्री त्यागराजांसाठी साजरा केला होता 

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Shri Kaaraneeswarar Temple

This is the first Sapta Sthana temple of Mylapore. Sapta Sthana temple yatra begins from this temple. It is located on Bazargate street at Mylapore in Chennai in Tamil Nadu. This temple is the 12th century temple and the present temple structure is about 700 years old. This temple has been rebuilt a number of times from bygone days. The architecture is Chola architecture.

Moolavar: Shri Kaaraneeshwarar

Devi: Shri Porkodi Amman, Shri Swarnalalitambika

It has five tiered Rajagopuram at the entrance and faces the east. The temple has two parikramas inner and outer. Balipeeth, Dhwajastambha and Nandi face the main shrine. We come across at the entrance to the sanctum, idol of Lord Vinayaka and Lord Dandapani. Shiva linga is on a square shaped Avudayar (base). Lord Shiva is considered as the cause (kaaran) for everything in Purana. Hence he is praised as Lord Karaneeshwarar. Koshta murtis are Nardana Vinayaka, Lord Dakshinamurti, Lord Mahavishnu, Lord Brahma and Goddess Durga and Lord Chandikeshwar shrine is in usual position. Ambika is in a separate shrine. Besides this we come across, the shrines of Lord Sarvamangala Vinayaka, Lord Dandapani, Goddess Durga, Goddess Lakshmi and Goddess Saraswati. There is a mandap in the outer parikrama and we come across the following shrines in the parikrama - Lord Nataraja with Goddess Shivagami, Lord Anjaneya, Lord Bhairav, Lord Arunachaleshwarar (Shiva linga) along with his consort Unnamulai. Lord Subramanya with his consorts, Lord Ganesha with his consorts Riddhi and Siddhi, Lord Shanishwarar, and Navagraha. We come across several idols in the parikrama namely Lord Ganesha, Shaiva saint Nalawar, Shaiva saint and poet Sekkizhar, and Lord Surya. There are some Shiva lingas under a tree. 

Kshetra Purana:

A young Brahmin of Mylapore used to worship a Shiva linga,  by performing puja and abhishek daily. He used to do penance at that place and finally he realized that for all creations, protection and destruction of the universe the cause was Lord Shiva. Later he named Shiva Linga he was worshiping as Karaneeshwarar. This is the same Shiva linga in this temple. 

According to some purana, as the temple was constructed according to the agama known as Karana (one of the twenty eight agamas) Lord is praised as Karaneeshwarar. 

Those who worshiped at this place: Sage Vasishtha

Prayers:

1. Devotees believe that worshiping at this temple brings peace and happiness. They light oil lamps for the same.

2. Pradakshina is considered to be very important as it is believed to be a cure for many ailments. 

Timing: 6.30 am to 11 am, 4.30 pm to 8.30 pm

Address: Shri Karaneeshwarar Temple, Bazargate Street, Tyagaraja puram, Mylapore, TN 600004

Phone: 44 24985112

सप्त विडंग क्षेत्र पुराण

क्षेत्र पुराणे, ज्यांना स्थळ पुराणे असं पण म्हणतात, ही त्या क्षेत्राशी किंवा स्थळाशी निगडित पुराणे किंवा कथा. शंकराचार्यांच्या मते धर्मतत्वे समजावण्याच्या क्षमते मध्ये ही पुराणे मुख्य पुराणांएवढीच तुल्यबळ मानली जातात. 

सप्त विडंग स्थळांशी निगडित पण पुराण आहे जे आम्ही आधीच्या लेखामध्ये समाविष्ट केलं होतं. पण तेच पुराण परत आता ह्या स्वतंत्र लेखाद्वारे प्रकाशित करत आहोत कारण त्याची महती खूप आहे.

एकदा भगवान विष्णूंना आपल्याला पुत्र असावा अशी इच्छा झाली. त्यांनी देवांचा वास्तुविशारद आणि शिल्पकार श्री विश्वकर्मा ह्यांना एक मूर्ती बनवण्यास विनंती केली ज्या मूर्तीमध्ये भगवान शिव, श्री पार्वती देवी आणि त्या दोघांमध्ये त्यांचा पुत्र मुरुगन बसले आहेत. ह्या मूर्तीला सोमस्कंद मूर्ती असं म्हणतात. सोमस्कंद मध्ये स म्हणजे भगवान शिव म्हणजेच सत्, उमा म्हणजे श्री पार्वती देवी म्हणजेच चित्त आणि स्कंद म्हणजे आनंद. म्हणजे सोमस्कंद मूर्ती ह्याचा अर्थ सत्-चित्-आनंद मूर्ती.

भगवान विष्णूंच्या पूजेवर प्रसन्न होऊन भगवान शिवांनी त्यांना पुत्रप्राप्तीचं वरदान दिलं. तो पुत्र म्हणजे दुसरा तिसरा कोणी नसून श्री मन्मद म्हणजेच श्री कामदेव होते.

कालांतराने भगवान विष्णूंनी सोमस्कंद मूर्ती श्री ब्रम्हदेवांना दिली आणि कालांतराने श्री ब्रम्हदेवांनी ती मूर्ती श्री इंद्रदेवांना दिली. 

पुढे कधी काळी वल्लन (वालासुर) ह्या राक्षसाने इंद्रपुरीवर म्हणजेच श्री इंद्रदेवांच्या राज्यावर आक्रमण केलं. श्री इंद्रदेवांनी भगवान शिवांकडे मदत मागितली. भगवान शिवांनी त्यांना मुचुकुंद राजाची मदत घ्यायला सांगितली. 

मुचुकुंद राजा हे आधीच्या जन्मामध्ये एक नरमाकड होते. एकदा ते माकड एका झाडावर बसून पाने जमिनीवर फेकत होते. पण त्या झाडाखाली भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवी विश्रांती घेत होते. आपल्या विश्रांती मध्ये ते माकड व्यत्यय आणत आहे हे पाहून श्री पार्वती देवींनी भगवान शिवांना त्या माकडाला पळवून लावण्याची विनंती केली. पण त्या दिवशी शिवरात्र असल्याकारणाने आणि माकडाकडून भगवान शिवांवर झाडाची पाने अर्पण झाल्यामुळे भगवान शिव त्या माकडावर प्रसन्न झाले आणि त्या माकडाला त्यांनी वरदान मागण्यास सांगितले. त्या माकडाने पुढच्या जन्मी माकडाचे मुख असलेला राजा व्हावं अशी इच्छा दर्शवली. भगवान शिवांनी त्या माकडाला त्याची इच्छा पूर्ण होण्याचा आशीर्वाद दिला. त्या आशीर्वादाच्या प्रभावाने ते माकड पुढच्या जन्मी चोळा कुळामध्ये जन्माला आले पण त्यांचे मुख मात्र माकडाचे होते. तेच पुढे मुचुकुंद चक्रवर्ती म्हणून प्रसिद्ध झाले. त्यांची राजधानी करूवरै होती.

श्री इंद्रदेवांच्या विनंतीवरून मुचुकुंद राजाने श्री इंद्रदेवांना मदत केली आणि वालासुर राक्षसाचा पराभव केला. श्री इंद्रदेव मुचुकुंद राजावर प्रसन्न झाले आणि कृतज्ञतेच्या भावाने त्यांनी मुचुकुंद राजाला एक भेट देण्याचे ठरवले. 

त्यांनी मुचुकुंद राजाला त्यांना हवी ती भेट मागण्याची विनंती केली. भगवान शिवांनी गुप्तपणे मुचुकुंद राजाला श्री इंद्रदेवांकडे असलेल्या सोमस्कंद मूर्तीची भेट मागण्यास सांगितले. श्री इंद्रदेवांना ती मूर्ती कोणाला देण्याची इच्छा नव्हती. म्हणून त्यांनी एक युक्ती केली. त्यांनी त्या मूर्तीच्या अजून ६ हुबेहूब प्रतिकृती केल्या. आणि मुचुकुंद राजाला त्यातील मूळ मूर्ती ओळखण्यास सांगितले. मुचुकुंद राजाने भगवान शिवांना प्रार्थना केली. भगवान शिवांनी त्यांना मूळ मूर्ती ओळखायला मदत केली. त्यामुळे श्री इंद्रदेवांना आता ती मूर्ती भेट देणे भाग पडले. त्यांनी त्या बरोबर उरलेल्या ६ मूर्तीपण मुचुकुंद राजाला भेट दिल्या.  

मुचुकुंद राजाने ह्या सात मूर्तींची सात ठिकाणी स्थापना केली. ह्या सात ठिकाणांना एकत्रित पणे सप्त विडंग स्थळं असा संबोधलं जातं. विडंग म्हणजे भगवान शिवांचे त्यागराज रूप. ही सर्व विडंगे पाचूची (मरगद) साधारण हाताच्या पंज्याएवढी आहेत. आणि ती चांदीच्या डब्यामध्ये ठेवली जातात. सणांच्या दिवशी श्री त्यागराज मूर्तीची पालखी निघते. आणि ह्या मिरवणुकीमध्ये भक्तगण विशेष मुद्रा असलेली नृत्ये सादर करतात. प्रत्येक विडंगाशी काही विशिष्ट नृत्य मुद्रा निगडित आहेत.

येणाऱ्या सप्ताहांमध्ये आम्ही सप्त विडंग स्थळांमधल्या प्रत्येक मंदिराची ओळख करून देणार आहोत.

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा. 

About the puranic importance of Mylapore

The name Mylapore actually means Mayil (peacock in Tamil), arpu (dancing or making a noise), oor (place or a village). It seems in bygone days there were lot of peacocks at this place and hence it was known as Mylapore. The name finds mention in the hymns of Shaiva saints Sambandhar, Sundarar and Vaishnav Azhwars. The puranik names of this place are Punnagavanam, Vedanagar, Shukrapuri, Brahmapuri, Skandapuri, and Kapilacharam. The jain munis identified this place as Padmanaabhpuram and Vamanathpuram. 

Kshetra Purana of Mylapore: 

Once Lord Shiva was explaining to Goddess Parvati the greatness of Shiva panchakshari and Bhasma (thiruneer in Tamil). At that time a peacock was dancing nearby with its feather spread in the form of an umbrella with very beautiful steps. Goddess Parvati was attracted by beauty of Peacock. She got distracted from the upadesha of Lord Shiva which made him angry. He cursed her to become a peahen on the earth (bhuloka). When she requested for atonement, he directed her to Thondainadu (Chennai and its surroundings) and perform penance. She came to this place and installed shiva linga under a Punnaga tree and performed a penance. Lord Shiva graced her and pardoned her. He informed her that from that moment she will be known as Karpagavalli. Goddess Parvati requested Lord Shiva that he should reside at this place along with her and grace the devotees. She also requested that henceforth this place should be known as Mayilai (mylapore). Due to the sacredness of this place it became Thirumayilai. Later it became Thirumayilapur. 

In Garud Purana, Vrindaranya kshetra mahatmya’s second chapter, the greatness of this place is explained under the heading Mayurapuri Mahatmya. According to Vashishtha Purana, peacock mount of Lord Skanda (Lord Muruga) felt pride and became egoistic as it was carrying Lord Subramanya. Lord Subramanya noticed this change and arrogance and drove away the peacock. The peacock came to this place and did penance for atonement. By Lord Brahma’s grace it was restored back to its original position as a mount of Lord Subramanya. Hence this place is known as Skandapuri or Mylapore.

सप्त विडंगम प्रस्तावना

विडंग ह्याचा अर्थ अशी वस्तू जी हाताने तयार केलेली नाही किंवा जी तयार करताना छिन्नी वापरलेली नाही. ह्या लेखाच्या संदर्भामध्ये त्याचा अर्थ शिव लिंग जे हाताने तयार केलेले नाही. ह्या शिव लिंगांची पूर्ण रचना म्हणजेच त्याचा पाया आणि त्याचा लंबवर्तुळाकार भाग हे दोन्ही एकाच दगडामध्ये कुठलंही कोरीव काम न करता बनले आहेत. म्हणजेच ही स्वयंभू लिंगे आहेत. 

दक्षिण भारतामध्ये तंजावूर च्या आसपास अशी सात मंदिरे आहेत ज्या मंदिरांमधली लिंगे विडंग आहेत आणि म्हणून त्यांना ह्या सात मंदिरांना एकत्रित सप्त विडंग स्थळं असं संबोधलं जातं. ह्या सर्व मंदिरांमधली शिव लिंगे ही हिरव्या पाचूची किंवा हिऱ्याची बनली आहेत. ह्या मंदिरामध्ये भगवान शिवांना श्री त्यागराज असं संबोधलं जातं. ह्या मंदिरामधली विडंग ही सोमस्कंद मूर्ती किंवा त्यागराज मूर्ती आहेत.  

विडंग म्हणजे सोमस्कंद मूर्ती. स-उमा-स्कंद (सोमस्कंद) म्हणजेच भगवान शिव आणि श्री पार्वती देवींसमवेत स्कंद (कार्तिकेय). ह्या मूर्तीचं मूळ नाव श्री त्यागराज मूर्ती असे आहे. ही मूर्ती लिंग रुपातलीच आहे. ह्या लिंगाचा अर्धवर्तुळाकार भाग स्वयंभू आहे तर पाया (ज्याला तामिळ मध्ये अवूदयार म्हणतात) हाताने बनवला आहे. पण सप्त विडंग मधली सर्व लिंगे ही पूर्ण स्वयंभू आहेत म्हणजेच अर्धवर्तुळाकार भाग तसेच पाया हे दोन्ही एकाच दगडात छिन्नी न वापरता तयार झाले आहेत. ही सर्व लिंगे पाचूपासून बनवली असून ती विविध लांबी आणि रुंदीची आहेत. त्यातलं सर्वात मोठ्ठं लिंग थिरुनल्लर मध्ये आहे तर मध्यम आकाराचे लिंग थिरुवरुर मध्ये आहे. असा समज आहे की श्री इंद्रदेव दर संध्याकाळी थिरुवरुर येथे शिवलिंगाची पूजा करतात. म्हणून थिरुवरुर येथील लिंग हे खूप शुभ मानलं जातं. ह्या लिंगांवर दिवसातून दोन वेळा अभिषेक केला जातो. ही लिंगे खूप मूल्यवान असल्याकारणाने अभिषेक आणि पूजेनंतर ही लिंगे सुरक्षित जागी ठेवली जातात. सहसा शिवलिंगासमोर श्री नंदीदेव हे बसलेल्या मुद्रेमध्ये असतात. पण सप्त विडंग स्थळांमध्ये श्री नंदीदेव उभ्या मुद्रेमध्ये आहेत. 

सप्त विडंगांबद्दल पुराणांमधली माहिती:

पुराणांनुसार एकदा एक माकड झाडावर बसून झाडाची पाने काढून जमिनीवर फेकत होतं. त्या झाडाखाली भगवान शिव आणि श्री पार्वतीदेवी विश्रांती घेत होते. पानांमुळे आपल्या विश्रांतीमध्ये व्यत्यय आल्यामुळे श्री पार्वती देवींनी भगवान शिवांना त्या माकडाला पळविण्याची विनंती केली. पण तो दिवस (रात्र) शिवरात्र असल्यामुळे भगवान शिव म्हणाले कि त्या माकडाकडून ती पाने त्यांच्यावर पडल्यामुळे त्यांची त्या माकडाकडून पूजा झाली आहे आणि म्हणून ते त्या माकडावर प्रसन्न आहेत. ते त्या माकडासमोर प्रकट झाले आणि त्या माकडाला त्यांनी वरदान मागण्यास सांगितले. त्या माकडाला लौकिक गोष्टींची इच्छा नसल्याने त्याने भगवान शिवांकडे माकडाचे मुख असलेला राजा बनण्याची इच्छा दर्शवली. भगवान शिवांनी ती विनंती मान्य करून त्याला राजा होण्याचे वरदान दिले. कालांतराने ते माकड चोळा कुळात जन्माला येऊन पुढे मुचुकुंद चक्रवर्ती म्हणून प्रसिद्धी पावला.

भगवान विष्णूंनी आपल्याला पुत्र प्राप्त व्हावा ह्या इच्छेने भगवान शिवांच्या सोमस्कंद मूर्तीची पूजा केली. ह्या पूजेच्या प्रभावाने त्यांना मन्मद (कामदेव) हा पुत्र प्राप्त झाला. ह्या समयामध्ये त्यांनी विडंगमूर्तीची पण पूजा केली. कालांतराने श्री ब्रह्मदेवांना श्री सोमस्कंद आणि त्याबरोबर विडंग मूर्ती भगवान विष्णूंकडून प्राप्त झाल्या. आणि कालांतराने श्री ब्रह्मदेवांनी त्या श्री इंद्रदेवांना दिल्या. श्री इंद्रदेव ह्यांचं जेव्हा वालासुर ह्या राक्षसाबरोबर युद्ध झालं त्यावेळी मुचुकुंद राजाने वालासुराला पराभूत करण्यासाठी श्री इंद्रदेवांना मदत केली. मुचुकुंद राजाच्या मदतीने कृतज्ञ होऊन श्री इंद्रदेवांनी मुचुकुंद राजाला भेटवस्तू देण्याचे ठरवले. स्वतः भगवान शिवांचा कट्टर भक्त असल्याकारणाने मुचुकुंद राजाला श्री इंद्रदेवांजवळच्या श्री त्यागराज मूर्तीबद्दल माहिती होती. मुचुकुंद राजाने श्री इंद्रदेवांना ती मूर्ती भेट देण्याची विनंती केली. पण श्री इंद्रदेवांना ती मूर्ती अतिशय प्रिय असल्याकारणाने त्यांना ती मूर्ती द्यायची इच्छा नव्हती. त्यांनी त्या मूर्तीच्या अजून ६ हुबेहूब प्रतिकृती तयार केल्या. आणि मुचुकुंद राजाला त्यातून मूळ मूर्ती शोधायला सांगितले. मुचुकुंद राजाने भगवान शिवांची प्रार्थना केली आणि मूळ मूर्ती शोधून काढली. त्यामुळे श्री इंद्रदेवांनी मूळ मूर्तीबरोबर उरलेल्या सर्व ६ मूर्ती पण मुचुकुंद राजाला भेट दिल्या. मुचुकुंद राजाने त्या सात मुर्तींची थिरुवरुर च्या आसपासच्या भागात स्थापना करायचे ठरवले. स्वतः जरी कोंगू भागाचे रहिवासी असले तरी मुचुकुंद राजाला कावेरी नदीच्या आसपासच्या प्रदेशाच्या अध्यात्मिक महतीची जाणीव होती म्हणून त्यांनी कावेरी नदीच्या काठावरील थिरुवरुर ह्या भागात स्थापना करण्याचे ठरवले. थिरुवरुर येथे त्यांनी मूळ मूर्तीची स्थापना केली. थिरुवरुर येथे स्थापना केलेल्या पाचूच्या मूर्तीचे नाव त्यागराज किंवा मरगद (पाचू) नटराज असे आहे. तर उरलेल्या ठिकाणी स्थापना केलेल्या मूर्तींचे श्री सोमस्कंद असे नाव आहे. ह्या सर्व सात लिंगांना एकत्रित सप्त विडंग असे नाव प्रसिद्ध झाले. ह्या सात विडंगांची संक्षिप्त माहिती खालील तक्त्यामध्ये दिली आहे. येणाऱ्या सप्ताहांमध्ये आम्ही ह्यातील प्रत्येक मंदिराची सविस्तर माहिती मराठी मध्ये देण्याचा प्रयत्न करणार आहोत. 

मंदिराचे नाव	विडंगाचे नाव	भगवान शिवांचे नाव	श्री पार्वती देवींचे नाव	स्थळ	नृत्य मुद्रा	नृत्य मुद्रेचा अर्थ
श्री त्यागराजर मंदिर	विधी-विडंगर	श्री वाल्मिकी-नादर	श्री कमलांबिकाई	थिरुवरुर	अजबनटनं	जपाशिवाय नृत्य. भगवान विष्णूंच्या वक्षस्थळावर श्री त्यागराज स्थित आहेत असं चित्रीकरण आहे.
श्री दर्भारण्येश्वरर	नगर-विडंगर	श्री दर्भारण्येश्वरर	श्री प्राणाम्बिकाई	थिरुनल्लर	उन्मथनटनं	एक उन्मत्त मनुष्य नृत्य करत आहे असे दृश्य
श्री कायारोहणस्वामि	सुंदर-विडंगर	श्री कायारोहणस्वामि	श्री निलयधाकाशी	नागपट्टीनं	विलाथी- नटनं	सागराच्या लाटेसारखं नृत्य
श्री कन्नयरिया मुदयार	अभि-विडंगर	श्री सहस्रनेत्र-नादरस्वामी (कन्नयरिया नादर)	श्री कैलास-नायकी	थिरुकरवसल	कुक्कुड नटनं	मोरासारखे नृत्य
श्री ब्रम्हपुरीश्वरर	अवनी- विडंगर	श्री ब्रम्हपुरीश्वरर	श्री ब्रम्हकुजल-अम्बीगाई	थिरुकुवलै	भृंग नटनं	फुलाभोवती फिरणाऱ्या मधुमाशी सारखे नृत्य
श्री वैमुरनादर मंदिर	नल्ल-विडंगर	श्री वैमुर-नादर	श्री पालीनुं-नान-मोळी-अम्माई	थिरुवैमुर	कमल नटनं	वाऱ्याच्या झुळुकीने हलणाऱ्या कमळासारखे नृत्य
श्री वेदारण्येश्वरर	भुवनी-विडंगर	श्री वेदारण्येश्वर	श्री वेदनायकी	थिरुमरैक्कडू (वेदारण्यम)	हंसपद-नटनं	हंस चालण्यासारखे नृत्य

अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):

ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.

Saptasthana Shiva temples of Mylapore:

According to Siddhas, there is an old saying which says Mylai is Kylai. This means that Mylapore is Kailash itself. This is attributed to the fact that there are seven great Shiva temples in this town. This can be understood from the fact that Shri Shrirama visited this place, and worshiped Shri Skanda at Shingar Velan shrine in the Kapalishwarar temple in this place before proceeding to Sri Lanka. The deities (idols) in these ancient temples are timeless which indicate the sacredness of the seven temples. Hence it is considered to be sacred duty of us to revive the Saptasthana worship. The sapta rishis worshiped at these temples in Mylapore. Originally all these temples were part of a single temple namely Kapalishwarar temple. They got separated due to various reasons like the occupation of Portugese around the Mylapore port. The sapta sthana worship of Mylapore includes the following temples according to the order mentioned in Puranas. It is advisable to do this Sapta Sthana worship in a single day if possible.

#	Temple Name	Mulavar	Devi	Sage who worshiped here
1	Shri Karaneeshwarar Temple	Shri Karaneeshwarar	Sri Porkodi Amman, Shri Swarnalalitambika	Sage Vasishtha
2	Shri Teerthapalishwarar Temple	Shri Teerthapaleeshwara, Shri Agasthishwarar, Shri Sarveshwarar	Shri Mahatripurasundari	Sage Atri
3	Shri Velleeshwarar Temple	Shri Velleeshwarar	Shri Kamakshi	Sage Angirasa
4	Shri Virupakshishwarar Temple	Shri Virupaksheeshwarar	Shri Vishalakshi	Sage Kutsa
5	Shri Valeeshwarar Temple	Shri Valeeshwarar	Shri Periyanayaki	Sage Gautama
6	Shri Malleeshwarar Temple	Shri Malleshwarar	Shri Maragadha Ambal	Sage Bhrigu
7	Shri Kapaleeshwarar Temple	Shri Kapaleeshwarar, Shri Punnagavananadar	Shri Karpagambika	Sage Kashyap

We will give a small account about these temples in our subsequent blogs.