मुलवर: श्री त्यागराजर, श्री वान्मिकनादर
देवी: श्री कमलांबिका, श्री नीलोत्पलअंबल
पवित्र तीर्थ: कमलालयं, शंख तीर्थ, गया तीर्थ, वाणी तीर्थ
क्षेत्र वृक्ष: पाद्री वृक्ष (मराठी मध्ये टेटू)
पुराणिक नाव: अरूर
क्षेत्र पुराण:
एकदा त्र्यैलोकामध्ये सर्वात न्यायी व्यक्ती कोण आहे असा वाद निर्माण झाला. तेव्हां नारद मुनी म्हणाले पृथ्वीवरील चोळा साम्राज्याचा राजा मनूनिधी हा सर्वात न्यायी आहे. श्री यमदेव मनूनिधी राजाची परीक्षा घेण्यासाठी एका गायीचं रूप घेऊन मनूनिधी राजाची राजधानी थिरुवरुर येथे आले. आपल्याबरोबर ते एक वासरू पण घेऊन आले. त्यांनी थिरुवरुर मध्ये असताना एक लीला घडवली. राजाचा पुत्र रथामधून जात असताना ते वासरू त्या रथाच्या खाली आणवलं त्यामुळे ते वासरू रथाखाली चिरडून मरण पावलं. ती गाय राजाच्या दरबारात न्याय मागण्यासाठी गेली. राजाला गायीचं दुःख लक्षात आलं. त्या गायीला जे क्लेश झाले त्याला न्याय देण्यासाठी म्हणून राजाने आपल्या मुलाला रथाखाली चिरडून मारले कि ज्यामुळे स्वतः राजाला ते क्लेश भोगायला लागले. ह्या राजाच्या न्याय देण्याच्या बुद्धीवर श्री यमदेव प्रसन्न झाले आणि ते त्यांच्या मूळ रूपामध्ये राजाच्या समोर आले. त्यांनी मनूनिधी राजा हाच त्र्यैलोकामध्ये सर्वात न्यायी आहे हे मान्य केलं.
मंदिराची वैशिष्ट्ये:
भगवान शिवांच्या गाभाऱ्यामध्ये श्री त्यागराज ह्यांची मूर्ती आहे. श्री त्यागराज हे देवाधिदेव आहेत.
हे मंदिर सर्वात जुन्या मंदिरांपैकी एक आहे तसेच सर्वात भव्य मंदिर आहे.
असा समज आहे की शनिदोषाचे निवारण करण्यासाठी थिरुनल्लर येथील मंदिराचे दर्शन घेतल्यानंतर थिरुवरुर येथील मंदिराचे दर्शन घेतल्यानंतरच पूर्ण दोषनिवारण होते.
पुराणांनुसार सद्यगुप्त नावाचा एक राजा होता. त्याच्या पत्रिकेमध्ये शनिदोष होता. त्याने नवग्रहांबरोबर युद्ध पुकारले. नवग्रहांनी घाबरून भगवान शिवांकडे रक्षणाची याचना केली. भगवान शिवांनी त्यांचं रक्षण केलं. म्हणून इथे सगळे नवग्रह हे सरळ रेषेमध्ये असून ते भगवान शिवांकडे मुख करून उभे आहेत. नवग्रह संनिधीमध्ये श्री गणेशांची मूर्ती आहे. असा समज आहे की ते नवग्रहांवर लक्ष ठेवतात जेणेकरून भगवान शिवांच्या भक्तांना नवग्रह त्रास देणार नाहीत.
श्री विनायकांच्या ८४ प्रसिद्ध देवालयांपैकी चार देवालये ह्या मंदिरामध्ये आहेत. १) श्री नडूक्कम विनायक २) पश्चिमेकडील गोपुराजवळ श्री मातृ-उरैथ विनायक. भगवान शिव जेव्हा सुंदरर ह्यांना सोनं देत होते त्यावेळी ह्यांनी त्या सोन्याची पवित्रता पारखलीं. ३) श्री मूलाधार गणपती - भगवान शिवांच्या देवालयाच्या पहिल्या परिक्रमेमध्ये हि मूर्ती आहे. पंच मुखे असलेल्या वेटोळे घातलेल्या सापावर श्री गणपती नृत्य करीत आहेत असे ह्या मूर्तीचे दृश्य आहे. ४) श्री वातापी गणपती - श्री मुथुस्वामि दीक्षितर ह्यांनी पूजिलेली मूर्ती.
श्री अष्ट दुर्गा देवी ह्यांच्या देवालयामध्ये श्री मुथुस्वामि दीक्षितर ह्यांनी श्री महालक्ष्मी आणि श्री अष्ट दुर्गा ह्यांची स्तुती गायली आहे.
ह्या देवालयाच्या वायव्येकडील परिक्रमेमध्ये एक दगडी रथ आहे. श्री इंद्रदेवांकडून मिळालेले विडंग मुचुकुंद राजाने थिरुवरुर येथे स्थापन केले. असा समज आहे की पूर्वे कडून विडंगाची रथयात्रा निघाल्यावर तिथून ते परत मिळविता येईल ह्या आशेने श्री इंद्रदेव पूर्वेकडील प्रवेशद्वाराजवळ थांबतात. म्हणून येथील विडंगाची रथयात्रा पूर्वेच्या ऐवजी ईशान्येच्या प्रवेशद्वारावरून निघते. बहुतेक भक्तजन पूर्वेकडील प्रवेशद्वार टाळतात.
श्री ललितासहस्रनामामध्ये उल्लेखल्या प्रमाणे श्री कमलांबिका देवी इथे वास्तव्य करतात. म्हणून येथील कमलालयं तीर्थ हे खूप पवित्र मानलं जातं. महामाघम उत्सवाच्या वेळेस कुंभकोणम येथील महामाघम तीर्थामध्ये जेवढं पुण्य मिळतं त्यापेक्षा १२ पटीने जास्त पुण्य ह्या तीर्थामध्ये स्नान केल्यामुळे मिळतं असा समज आहे. ह्या तीर्थाच्या मध्यभागी श्री नागदेवता ह्यांचे देवालय आहे. नागदोषांचे निवारण करण्यासाठी भाविक जन इथे पूजा करतात.
इथे संध्याकाळी ४.३० ते ६.३० मध्ये प्रदोष पूजा केली जाते ज्याला नित्य प्रदोषपूजा म्हणतात. असा समज आहे की सर्व ३३ कोटी देव ह्या पूजेच्या वेळेस दर्शनासाठी येतात.
भगवान शिव जसे चंद्रकोर धारण करतात तसेच श्री कमलांबिका पण इथे चंद्रकोर धारण करतात. त्यांच्या उजव्या हातामध्ये एक फुल आहे आणि त्यांचा डावा हात कंबरेवर आहे आणि त्या योगासनामध्ये बसल्या आहेत. ह्या मुद्रेमध्ये त्या राज्ञी दिसतात.
हे मंदिर सर्व मंदिरांमध्ये जुनं मंदिर मानलं जातं. इथला रथ ९० फूट उंचीचा आहे आणि तो तामिळ नाडूमधल्या सर्व मंदिरातल्या रथांमध्ये मोठा रथ मानला जातो आणि आशिया खंडामध्ये दुसऱ्या क्रमांकाचा मोठा रथ मनाला जातो. असा समज आहे की भगवान शिवांनी येथे ३६४ चमत्कार केले आहेत. असा समज आहे की जे थिरुवरुर येथे जन्म घेतात ते मुक्ती पावतात आणि म्हणून इथे श्री यमदेवांना काही काम नाही. म्हणून श्री यमदेव इथे श्री चंडिकेश्वर ह्यांची भूमिका निभावतात.
येथील गाभाऱ्याच्या मागे दैव रहस्य आहे असा समज आहे.
हे स्थळ शक्ती पीठांपैकी एक मानलं जातं. ह्याचे नाव कमला शक्ती पीठ आहे.
मंदिराबद्दल माहिती:
ह्या स्थळाला पूर्वी क्षेत्रवरपुरम, देवगयापुरम, मुकुंदपुरम अशी पण नावे होती.
इथल्या विडंगाचे म्हणजेच शिवलिंगाचे नाव विधिविडंगर असे आहे. इथल्या उत्सवामध्ये इथले शिवाचार्य जे नृत्य सादर करतात त्याचं नाव आहे अजपनटनं म्हणजे जपाशिवाय केलेले नृत्य. अजप म्हणजे जपाशिवाय जप. ह्या स्थितीमध्ये जप केल्याशिवाय जप होतो म्हणजेच भक्त विनासायास भगवान विष्णूंच्या सान्निध्यात म्हणजेच त्यांच्या हृदयात वास करतो. हीच स्थिती श्री त्यागराजांची आहे आणि ती ह्या नृत्यामधून प्रदर्शित होते.
हे स्थळ मूलाधार चक्राचे प्रतीक आहे म्हणून ह्या स्थळाला मूलाधारस्थळ असं पण म्हणतात.
वर्तमान मंदिर चोळा साम्राज्यातल्या नवव्या शतकातल्या राजांनी बांधलं. त्या नंतर तेराव्या शतकामध्ये विजयनगर साम्राज्यातल्या राजांनी ह्या मंदिरामध्ये अधिक बांधकाम केलं. पुराणकाळापासून हे मंदिर नृत्य आणि गीतांच्या उत्सवांसाठी प्रसिद्ध आहे.
हे मंदिर साधारण ३० एकरवर पसरलेलं आहे. त्याला चार गोपुरे आहेत आणि चार प्रवेशद्वारे आहेत. पूर्वेकडील प्रवेशद्वारावरील गोपुर ११८ फूट उंच असून चार स्तरांचे आहे. ह्या मंदिराच्या संकुलामध्ये बरीच छोटी देवालये आहेत. त्यात सर्वात महत्वाची देवालये श्री त्यागराज (विधीविडंगर) आणि श्री नीलोत्पलअंबल ह्यांची आहेत. मुख्य देवता श्री वान्मिकनादर (भगवान शिव) आहेत. मंदिराच्या आतमध्ये ९ गोपुरे आणि पांच परिक्रमा आहेत. श्री वान्मिकनादर (भगवान शिव) ह्यांची मूर्ती खूप प्राचीन आहे आणि ती वारुळावर आहे. पहिल्या परिक्रमेच्या वायव्य दिशेच्या कोन्यामध्ये नवग्रह संनिधी आहे. इथे सर्व नवग्रह हे सरळ रेषेमध्ये असून ते दक्षिणाभिमुख आहेत. इथे १३ मंडप आहेत. वर्षाच्या प्रत्येक दिवसाचे प्रतीक म्हणून इथे ३६५ शिव लिंगे आहेत. साधारण १०० देवालये आहेत त्यात ८ गणपतीच्या मूर्ती आहेत. मुख्य देवालये - श्री नीलोत्पलअंबल, श्री असलेश्वरर, श्री अडगेश्वरर, श्री कमलांबल आणि श्री अन्नमलेश्वरर. श्री त्यागराजांचे पदकमल हे सतत फुलांनी आच्छादलेले असतात. पंगूनी महिन्यातल्या उत्तरा नक्षत्राच्या दिवशी आणि थिरुवथीराई ह्या उत्सवाच्या रात्री श्री त्यागराजांचे डावे पाऊल मोकळे ठेवले जाते. भाविक जन इथून ३ किलोमीटर्स वर असलेल्या विलमल येथे श्री त्यागराजांच्या पाऊलांचे दर्शन घेऊ शकतात. ह्या मंदिरामध्ये श्री नंदि हे उभ्या मुद्रेमध्ये आहेत. इथे बरेच स्तंभ आहेत ज्यावर दगडाचे कोरीव काम केले आहे आणि भिंतींवर बरीच शिल्पे कोरलेली आहेत.
मंदिराचे आवार श्री चक्राच्या आकाराचे आहे. यातील दुसरे स्तर श्री चक्राचे सात आधारस्थळं दर्शवते. आतल्या परिक्रमेला ओलांडल्यावर आपल्याला श्री कमलांबल संनिधी दिसते. ह्या देवालयामध्ये एक जागा अशी आहे की जिथे उभे राहिल्यावर सात गोपुरांचं दर्शन घडतं.
येथील कमलायलं तलाव (तीर्थ) हा देशातला सर्वात मोठा तलाव आहे.
इथे श्री विधिविडंगर, श्री विनायक आणि श्री अचलेश्वरर ह्यांची स्वतंत्र देवालये आहेत.
ह्या शिवाय इथे श्री कमलांबल, श्री नीलोत्पलअंबल, श्री रुद्र दुर्गा, श्री ऋणविमोचनं, श्री दक्षिणामूर्ती, श्री अन्नमलेश्वरर आणि श्री वोट्टू-त्यागराजेश्वरर ह्यांची देवालये आहेत. त्याचबरोबर श्री आनंदेश्वरर आणि श्री सिद्धेश्वरर ह्यांची पण देवालये आहेत. परिक्रमेमध्ये श्री इंद्र, श्री चेरनाथ, श्री पांड्यनाथ, श्री आदिकेश्वरर, श्री पुलस्त्य ऋषी, श्री लंकेश्वर ह्यांनी पूजिलेली शिव लिंगे आहेत. ह्या शिवाय श्री भास्करेश्वरर, श्री विश्वनाथेश्वरर आणि श्री पाडाळेश्वरर ही पण लिंगे आहेत. मुख्य प्रवेशद्वाराच्या इथे राजगोपुराच्या जवळ श्री अंजनेय ह्यांचे देवालय आहे. असा समज आहे की इथे श्री अंजनेयांची पूजा केल्याने गेलेले राज्य परत मिळते.
श्री देवीच्या देवालयाच्या परिक्रमेमध्ये श्री धर्मशास्ता आणि श्री विनायक ह्यांची देवालये आहेत.
सहसा जेव्हा मंदिर पूर्वाभिमुख असते तेव्हा रथयात्रा पूर्वेच्या प्रवेशद्वारावरून निघते, पण इथे रथयात्रा ईशान्येच्या प्रवेशद्वारापासून निघते. श्री देवीच्या देवालयामधील श्री दक्षिणामूर्तींच्या मूर्तीमध्ये त्यांच्या बरोबर सहा शिष्य आहेत. सहसा चार शिष्य दाखवतात. श्री नीलोत्पलअंबल ह्यांचे स्वतंत्र देवालय आहे. ह्या देवालयामध्ये एका दासीने श्री मुरुगन ह्यांना आपल्या हातामध्ये घेतले आहे असं दृश्य आहे. श्री सरस्वती देवींची मूर्ती अभय मुद्रेमध्ये आहे. ह्या मूर्तीमध्ये त्यांच्या हातात वीणा नसून त्या तपश्चर्या करत आहेत असा समज आहे. श्री हयग्रीवांच्या मूर्तीमध्ये ते भगवान शिवांची पूजा करत आहेत असं चित्रित केलं आहे. श्री आकाशभैरव, जे संरक्षक देव आहेत, त्यांची मूर्ती श्री कमलांबिका देवीच्या देवालयाच्या गोपुराजवळ आहे. इथे श्री भैरवांना श्री सिद्धीभैरव असं संबोधलं जातं. श्री कमलांबिका ह्यांच्या गाभाऱ्याच्या उजव्या बाजूला श्री कमलामुनी सिद्धर ह्यांचे पीठ आहे. भगवान शिवांच्या देवालयाच्या परिक्रमेमध्ये श्री सूर्यदेवांची एक उंच मूर्ती आहे. ह्या शिवाय इथे श्री गणपती, श्री आदिकेश्वरर, श्री चंडिकेश्वरर, श्री दुर्गा देवी, श्री कमलांबल, श्री अचलेश्वरर, श्री त्यागराज, श्री वान्मिकनादर ह्यांची देवालये आहेत. तसेच रथ आणि दगडात केलेली कोरीव कामे पण दिसतात.
हे मंदिर एवढं मोठं आहे की पूर्ण मंदिराचे दर्शन घ्यायला एक पूर्ण दिवस लागू शकतो.
प्रार्थना:
भाविक जन येथे वरदान प्राप्त करण्यासाठी राहू काळामध्ये श्री दुर्गा देवींची पूजा करतात. पूरत्तासी महिन्याच्या नवमी तिथीला भाविक जन विविध वरदाने प्राप्त करण्यासाठी उदाहरणार्थ शत्रुत्वाचा नाश करण्यासाठी श्री वान्मिकनादर ह्यांची दूध आणि भात अर्पण करून पूजा करतात. तसेच भाविक जन अपत्यप्राप्ती, विवाह, शिक्षणात प्रगती आणि ऐश्वर्य प्राप्तीसाठी श्री त्यागराजांची पूजा करतात. पर्जन्य प्राप्ती साठी इथे श्री नंदिदेवांची पूजा केली जाते.
पूजा:
दररोज ४.३० ते ६.३० दरम्यान प्रदोष पूजा. इथे श्री त्यागराजांना दररोज अभिषेक होत नाही. श्री इंद्रदेवांनी पुजीलेल्या छोट्या शिव लिंगावर सकाळी ८.३० ला आणि संध्याकाळी ७ ला अभिषेक केला जातो. नंतर हे शिव लिंग फुलांनी आच्छादित चांदीच्या डब्यामध्ये सुरक्षित ठेवलं जातं. हा डबा नेहमी श्री त्यागराजांच्या उजव्या बाजूला ठेवला जातो.
दिवाळी, पोंगल, मकर संक्रांति, तामिळ आणि इंग्लिश नववर्ष ह्या दिवशी इथे पूजा साजरी होते.
ह्या शिवाय इथे दिवसातून ६ वेळा पूजा केली जाते.
मंदिरात साजरे होणारे सण:
चित्राई (एप्रिल-मे): रथोत्सव
आडी (जुलै-ऑगस्ट): १० दिवसांचा आडी पुरम उत्सव, हा उत्सव श्री देवींच्या उत्सव मूर्तीसाठी साजरा होतो
मारगळी (डिसेंबर-जानेवारी): अरुद्र उत्सव. भगवंताच्या पाउलांचं दर्शन ह्या दिवशी मिळतं, थिरुवथीराई उत्सव
मासी (फेब्रुवारी-मार्च): हस्त नक्षत्रावर पंगूनी उत्तरम ह्या उत्सवासाठी ध्वजारोहण साजरं होतं. महामाघम उत्सव
पंगूनी (मार्च-एप्रिल): १० दिवसांचा पंगूनी उत्तरम उत्सव. ह्या उत्सवासाठीचं ध्वजारोहण मासी महिन्यामध्ये हस्त नक्षत्रावर केलं जातं. दहाव्या दिवशी श्री व्याघ्रपाद ऋषींना भगवान शिवांनी दर्शन दिलं हे दर्शविण्यासाठी रथोत्सव साजरा होतो, वसंतोत्सव - हा उत्सव प्रथम श्री मन्मद (श्री कामदेव) आणि त्यांची पत्नी श्री रतीदेवी ह्या समवेत त्यांचं पुनर्मीलन झालं म्हणून श्री त्यागराजांसाठी साजरा केला होता
अस्वीकरण आणि शिष्टाचार (Disclaimer and courtesy):
ह्या लेखांमधली माहिती संकलित करताना विविध आचार्यांचे उपन्यास, दक्षिण भारतातील काही नियतकालिके, तसेच इंटरनेट वरील विविध ब्लॉग्स आणि वेबसाईट्स ह्यांचा आधार घेतला आहे. आपल्याला ह्या लेखांमध्ये काही त्रुटी आढळल्यास आम्हाला जरूर कळवा.